Τον Ιανουάριο του 1979, πέθανε αναπάντεχα ο πατέρας του Πολ Οστερ. Τρία χρόνια αργότερα, το 1982, ο γιος θα μιλήσει για τον πατέρα του ή, ίσως, θα μιλήσει στον πατέρα του, στο καθοριστικό για τη συγγραφική του εξέλιξη βιβλίο «The Invention of Solitude» («Η επινόηση της μοναξιάς», Μεταίχμιο, 2022). Για τον επίσης ξαφνικό θάνατο της μάνας του θα γράψει στο «Ημερολόγιο του χειμώνα», όπου και αρκετές αναφορές ξανά στον πατέρα (Μεταίχμιο, 2021). Δεν ξεμπλέκεις εύκολα με τους γονείς σου.
Η «Επινόηση της μοναξιάς» χωρίζεται σε δύο μέρη, όχι στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους. Το πρώτο μέρος, όπου ο λόγος για τον πατέρα, φέρει τον τίτλο «Πορτρέτο ενός αόρατου ανθρώπου». Αυτό ακριβώς ήταν για τον Οστερ ο πατέρας του, ένας αόρατος άνθρωπος, διαρκώς απών, φυσικά (καθώς δούλευε ασταμάτητα) και συναισθηματικά, ένας άνθρωπος που αδυνατούσε να επικοινωνήσει και να συνδεθεί με τους δικούς του, τη γυναίκα και τα παιδιά του. Ισόβιος εργένης, που ποτέ δεν υπήρξε παντρεμένος και ποτέ δεν υπήρξε χωρισμένος (σ. 29). Ενας βαθιά μοναχικός άνθρωπος, όχι με την έννοια ότι δεν είχε φίλους, αλλά «με την έννοια της απόσυρσης. Με την έννοια να μη χρειάζεται να γνωρίσει τον εαυτό του, να μη χρειάζεται να δει τον εαυτό του να τον γνωρίζει κάποιος άλλος» (σ. 28). Μετά τον θάνατό του, ο γιος θα ανακαλύψει με ανακούφιση ότι ο πατέρας του υπήρξε με τους άλλους φιλάνθρωπος και γενναιόδωρος.
«Κλειδί» της κατανόησης
Τώρα που ο πατέρας έχει πεθάνει και δεν μπορείς πια να του ζητήσεις τίποτε και δεν μπορεί να απαντήσει σε καμιά απορία σου, είναι η ώρα να τον κατανοήσεις, όσο –ελάχιστα– μπορεί να κατανοήσεις έναν άνθρωπο, ακόμη και αν πρόκειται ή μάλλον κυρίως όταν πρόκειται για τον πατέρα σου. Ενα γεγονός που ήρθε τυχαία στο φως το 1970 θα γίνει το κλειδί στην απόπειρα κατανόησης –αποτυχημένη πάντα– αυτού του αόρατου πατέρα. Πώς να μην είναι κλεισμένος στον εαυτό του ο Σάμουελ Οστερ, όταν έζησε όλη τη ζωή του, από επτά χρόνων μέχρι τον θάνατό του, περιφρουρώντας ένα φρικτό μυστικό, τον φόνο του πατέρα του από την ίδια του τη μάνα; Και τα πέντε αδέλφια ενώθηκαν άρρηκτα μεταξύ τους γύρω από αυτό το μυστικό και συγκρότησαν μια κλειστή ομάδα (clan), σε διαρκή μετακίνηση, υπό την αδιαμφισβήτητη αρχηγία μιας τρελής φόνισσας. Πώς να ανοιχτείς σε άνθρωπο μετά από κάτι τέτοιο, όταν διαρκώς κρύβεις και κρύβεσαι, όταν δεν θέλεις να ξέρει κανένας ποιος είσαι, ούτε κι εσύ ο ίδιος θέλεις να το ξέρεις;
«Μακάρι να είχε ζήσει περισσότερο, για να προλάβαινε να δει πόσο καλά τα κατάφερα, παρά το τόσο ταραχώδες ξεκίνημά μου», έχει πει ο Πολ Οστερ.
Δεν μπορείς να μιλήσεις για τον πατέρα σου όσο ζει. Δεν είναι όμως μόνον ο θάνατός του που έκανε ικανό τον Οστερ να μιλήσει γι’ αυτόν, αλλά και η γέννηση του δικού του γιου δύο χρόνια νωρίτερα, το 1977, γεγονός που θα τον οδηγήσει να κατανοήσει «την πλήρη διάσταση της ίδιας του της πατρότητας· η ζωή του παιδιού είχε γι’ αυτόν μεγαλύτερη σημασία από τη δική του» (σ. 160-161). Η δική του πατρότητα ακριβώς θα τον βοηθήσει να νιώσει τον πόνο του πατέρα του για την αρρώστια της κόρης του και θα τον λυτρώσει από κάθε δικαιολογημένη πικρία για την απουσία του: «Ωστόσο, κάτω απ’ όλα αυτά, εγώ ήξερα πως υπέφερε. Μερικές φορές στο τηλέφωνο, όταν κουβεντιάζαμε για την αδελφή μου, μπορούσα ν’ ακούσω τη φωνή του να σπάει ελαφρά, σαν να προσπαθούσε να πνίξει έναν λυγμό. Σε αντίθεση με οτιδήποτε άλλο συνάντησε στη ζωή του, τελικά η αρρώστια της αδελφής μου τον συγκίνησε, μόνο και μόνο όμως για να του αφήσει μια αίσθηση απόλυτης αδυναμίας. Για έναν γονιό δεν υπάρχει μεγαλύτερη θλίψη από αυτή την αδυναμία. Οφείλεις να την αποδεχτείς, ακόμα κι αν δεν μπορείς. Και όσο περισσότερο την αποδέχεσαι, τόσο μεγαλώνει η απόγνωσή σου. Η απόγνωσή του έγινε μεγάλη» (σ. 44). Σε αυτόν τον πατέρα που συντρίφτηκε κάτω από το βάρος ενός ασήκωτου μυστικού, ο γιος δεν θα αποκαλύψει ποτέ ότι είχε μάθει το μυστικό του! «Ο πατέρας μου με είχε προστατέψει με τη σιωπή του όταν ήμουν μικρός και τώρα που είχε γεράσει ήμουν αποφασισμένος να κάνω κι εγώ το ίδιο γι’ αυτόν» («Αιματοβαμμένο έθνος», Μεταίχμιο 2024, σ. 20). Πράξη καλοσύνης!
Ο Οστερ γράφοντας για τον πατέρα του τον έσωσε μέσα του. «Ο γιος σώζει τον πατέρα. Αυτό θα πρέπει να το φανταστούμε σε όλο του το βάθος από την προοπτική του αγοριού. Και θα πρέπει να το φανταστούμε σε όλο του το βάθος και στο μυαλό του πατέρα που υπήρξε κάποτε παιδί, γιος του δικού του πατέρα δηλαδή. Puer aeternus. Ο γιος σώζει τον πατέρα» (σ. 195-196, βλ. και σ. 118).
Δεν θέλω να θεωρηθεί από τα παραπάνω ότι δεν υπάρχουν πατέρες (και μάνες) που το μόνο που τους αξίζει είναι τα παιδιά τους να τους σβήσουν από τη ζωή τους με τον πιο απόλυτο τρόπο, μα χωρίς μίσος – γιατί το μίσος σε κρατάει δεμένο.
Η ελληνική έκδοση του 2022 συνοδεύεται από τη συζήτηση του συγγραφέα με τη Δανή καθηγήτρια I. B. Siegumfeldt. Σε μια απάντησή του ο Οστερ της λέει: «Μακάρι να είχε ζήσει περισσότερο, για να προλάβαινε να δει πόσο καλά τα κατάφερα, παρά το τόσο ταραχώδες ξεκίνημά μου», και εκείνη τον ρωτάει: «Θα θέλατε να είχε δει ο πατέρας σας την επιτυχία σας;» και ο Οστερ απαντάει μονολεκτικά: «Φυσικά» (σ. 274). Και ποιος δεν θα το ήθελε!
Μία δεκαετία σχεδόν μετά την «Επινόηση της μοναξιάς», ο Φίλιπ Ροθ θα εκδώσει την έξοχη «Πατρική κληρονομιά» (1991, Πόλις 2012) για τον δικό του πατέρα. Αναρωτιέμαι μέχρι πότε στον κόσμο που διαμορφώνουμε οι γιοι θα είναι σε θέση να γράφουν συγκινητικά βιβλία για τον πατέρα τους.
