Τη βιογράφηση της πόλης της Δράμας στον 20ό αιώνα, όταν η πόλη άλλαξε ριζικά και απέκτησε νέους πληθυσμούς, μας δίνει η ιστορικός Γεωργία Μπακάλη στο νέο ερευνητικό έργο της με τίτλο «Η γένεση της νέας Δράμας. Προσφυγική εγκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση» (εκδ. Επίκεντρο). Συνεχίζοντας την πολύχρονη μελέτη της στον ευρύτερο κόσμο του νομού Δράμας, η Μπακάλη εστιάζει τώρα στις «τεκτονικές αλλαγές», όπως λέει, που συνέβησαν στο δραμινό τοπίο. «Καθοριστικές για την εξέλιξη της Δράμας και της περιοχής της ήταν οι διαδοχικές προσφυγικές εγκαταστάσεις (1922-1926) Ελλήνων της Μικρασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Θράκης και της νότιας Βουλγαρίας», επισημαίνει.
«Με την ενσωμάτωση περίπου 90 χιλιάδων προσφύγων συντελέστηκε στην πόλη μια κοινωνική και οικονομική κοσμογονία», λέει η ιστορικός.
Η μεταμόρφωση της Δράμας από μια τυπική οθωμανική και πολυεθνική πόλη στις αρχές του 20ού αιώνα σε μια ελληνική πόλη του εθνικού κορμού ορίζει μια οδό κατανόησης της σύγχρονης Ελλάδας. Στο βιβλίο της Γεωργίας Μπακάλη, η Δράμα φωτίζεται «ως μελέτη περίπτωσης», όπως λέει ο ιστορικός Ευάνθης Χατζηβασιλείου στον πρόλογό του, «οι συνθήκες της οποίας έχουν εφαρμογή, σε μεγάλο βαθμό, σε όλες τις περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες». Η Δράμα στην απογραφή του 1928, γράφει στον δικό του πρόλογο ο ιστορικός Νίκος Ανδριώτης, «ήταν η πόλη με τη μεγαλύτερη αναλογία προσφύγων (70,2%)».
Θαυμάσια συνοψίζει την κοσμογονία της δεκαετίας του 1920 η Γεωργία Μπακάλη σε μία φράση της: «Η ανταλλαγή των πληθυσμών στην περιοχή μας σήμαινε την αποδόμηση ενός κόσμου και την ανάδυση ενός νέου». Ερευνώντας σε αρχεία και πηγές, η Μπακάλη μιλάει για την ιστορία της σύγχρονης πόλης που ξεκινάει από την εγκατάσταση και ενσωμάτωση των προσφύγων του 1922. «Η μικρή “τουρκόπολη” με τα ανατολίτικα στοιχεία πήρε όψη μεγαλουπόλεως με τις προσφυγικές γειτονιές, τις νέες οικοδομές (Γυμνάσιο Αρρένων, Εθνική Τράπεζα κ.ά.) και τις βασικές υποδομές (ύδρευση, ηλεκτροφωτισμός)».
Η ύπαιθρος
Η μεταμόρφωση της πόλης και η γέννηση ενός νέου αστικού κόσμου πήγαινε παράλληλα με τη μεταμόρφωση της υπαίθρου. «Περιμετρικά της πόλης», εξηγεί η Γεωργία Μπακάλη, «η αδόμητη τοπογραφία της μετασχηματίστηκε με γοργούς και ξαφνικούς ρυθμούς σε ένα άναρχα δομημένο τοπίο, με οικιστικές και κοινωνικές ανισότητες (εγκατάσταση σε παράγκες / τενεκεδόσπιτα αλλά και σε νεόδμητες οικίες, γειτονιές με λαϊκά – εργατικά στρώματα και άλλες με μεσαία), όπου κατοικούσε ένας άγνωστος, από πολλές απόψεις, για τους γηγενείς, κόσμος». Εκεί όπου άλλοτε υπήρχαν χέρσες ή ελώδεις εκτάσεις αναδύθηκαν νέοι συνοικισμοί και γόνιμοι κλήροι. Πρώην μουσουλμανικές αστικές συνοικίες και χωριά κατοικήθηκαν από ανθρώπους που έφεραν από τις πατρίδες τους νέα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις και τις ιστορίες τους, τις ελπίδες και τη θέληση για επιβίωση. «Με την ενσωμάτωση περίπου 90 χιλιάδων προσφύγων συντελέστηκε στη Δράμα μια κοινωνική και οικονομική κοσμογονία».
H Γεωργία Μπακάλη επισημαίνει διαύλους κατανόησης αυτής της τεράστιας μεταβολής που σημειώθηκε στη διάρκεια του Μεσοπολέμου στη Δράμα, όπως και σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η ανάγλυφη σκιαγράφηση μιας πραγματικότητας αυτού του νέου κόσμου που έπρεπε να ενσωματωθεί. Πολλά νέου τύπου προβλήματα αναφύονταν, όπως η αντίθεση και η διάκριση ανάμεσα στους γηγενείς και στους πρόσφυγες. Ανέστια και περιπλανώμενα ορφανά, απροστάτευτες γυναίκες, πορνεία, αλητεία, μικροπαραβατικότητα, σεξουαλική εκμετάλλευση, είναι λίγα μόνο από τα φαινόμενα που άλλαζαν την πόλη. Ο μετασχηματισμός της Δράμας γέννησε αυτήν τη νέα πραγματικότητα «που ανησυχούσε την τοπική κοινωνία και άλλαζε τα δεδομένα: προκάλεσε τον μετασχηματισμό της αστικής φιλανθρωπίας και την παρέμβαση του κράτους με τη δημιουργία προνοιακών υποδομών». Γύρω από την πόλη, η αγροτική αποκατάσταση στα πεδινά της Δράμας «ταυτίζεται με ό,τι συνιστά εποποιία». «Ηταν μια μεγάλη επιτυχία της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) και του κράτους σε αγαστή συνεργασία», λέει η Γεωργία Μπακάλη. «Εφαρμόστηκε ένα συγκροτημένο, συστηματικό και εκσυγχρονιστικό σχέδιο εγκατάστασης των νέων πληθυσμών. Τα πολυαναμενόμενα από τους κατοίκους μεγάλα αποξηραντικά έργα στα τενάγη των Φιλίππων, που ξεκίνησαν το 1930, ήταν τομή για την αγροτική οικονομία». Διαφορετική ήταν η κατάσταση στα παραμεθόρια ορεινά. Πρόσφυγες με αστικές καταβολές, ανίδεοι περί κτηνοτροφίας και γεωργίας, δυσκολεύονταν να ριζώσουν, τόσο ψυχικά όσο και οικονομικά. «Πολλοί έποικοι αναγκάστηκαν να υποστούν μια ακόμη έξοδο αναζητώντας καλύτερες συνθήκες ζωής στην πόλη ή στα πεδινά».
Ο πολύπτυχος κόσμος της Δράμας ανοίγεται ως μια περίπτωση εθνικής σημασίας.
