«Καθηγητές πανεπιστημίου, τεχνοκρίτες, καλλιτέχνες, επιστήμονες αλλά κι εμπορευόμενοι αποτελούν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Μακεδονικού Κέντρου που αποφάσισε να παρουσιάσει έκθεση Θεόφιλου. Αν δεν ηχεί πολύ πρωτότυπη η ιδέα, έχει όμως το σκεπτικό της: Οι Θεσσαλονικείς στην πόλη τους δεν έχουν δει ποτέ τον ζωγράφο που επηρέασε αποφασιστικά και άλλαξε την οπτική πολλών από τους πιο σημαντικούς μας καλλιτέχνες», έγραφε η «Κ» τον Ιούνιο του 1980 παρουσιάζοντας την πρώτη έκθεση του νεοσύστατου τότε Μακεδονικού Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης.
Η έκθεση με 27 έργα του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου Χατζημιχαήλ (1870-1934) πραγματοποιήθηκε στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών –ελλείψει στέγης– και σημείωσε επιτυχία. Συγκέντρωσε για δύο εβδομάδες το ενδιαφέρον 4.500 επισκεπτών, ενώ τις παράλληλες εκδηλώσεις για τη ζωγραφική του Θεόφιλου, στις οποίες συμμετείχαν ο Μανόλης Ανδρόνικος, ο Παύλος Ζάννας, ο Αλέκος Ξύδης και ο Κίτσος Μακρής, παρακολούθησαν 1.200 άτομα.
Αυτό όμως που δεν έγινε τότε γνωστό και αποκαλύπτει το σημερινό MOMus – Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, είναι το πολιτικό παρασκήνιο πίσω από την επιλογή του Θεόφιλου για την πρώτη έκθεση του μουσείου. Οπως προκύπτει από τα αρχεία του μουσείου και τις χειρόγραφες σημειώσεις του πρώτου προέδρου του, του καπνέμπορα Πέτρου Καμάρα, είχε τεθεί το δίλημμα Πικάσο ή Θεόφιλος; Ο ένας εξέφραζε τη διεθνή πρωτοπορία, ο άλλος την ελληνικότητα.
Το δίλημμα απαντήθηκε όχι από επιμελητές ή ιστορικούς τέχνης. Ούτε καν από το ίδιο το μουσείο. «Ποτέ δεν θα περάσει αυτός ο κομμουνιστής», φέρεται να είπε ο τότε υπουργός Βορείου Ελλάδος της κυβέρνησης Καραμανλή (Νικόλαος Μάρτης), εννοώντας τον Πικάσο, και κάπως έτσι η Θεσσαλονίκη δεν συναντήθηκε με τα έργα του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου.
Για την πρώτη έκθεση του μουσείου είχε τεθεί το δίλημμα «Πικάσο ή Θεόφιλος». Επελέγη ο δεύτερος όχι από επιμελητές ή ιστορικούς τέχνης. Ούτε καν από το ίδιο το μουσείο.
Τη μικρή αλλά διδακτική ιστορία που φανερώνει πολλά για τον τρόπο σκέψης, τα κριτήρια και τις αποφάσεις ανθρώπων σε θέσεις εξουσίας, μπορεί κανείς να τη δει στη λεζάντα που συνοδεύει τα έργα του Θεόφιλου στην επανέκθεση της συλλογής του μουσείου με τις σημειώσεις του Πέτρου Καμάρα για την «ωμή παρέμβαση της εξουσίας» στα εσωτερικά του νεοσύστατου φορέα. Η καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου Θούλη Μισιρλόγλου μοιράστηκε με την «Κ» τις σημειώσεις του Καμάρα στις οποίες διακρίνεται η ανησυχία του για τον τρόπο αντιμετώπισης του πολιτισμού από την εξουσία αλλά και η αισιοδοξία του για την ίδρυση του Κέντρου. «Σημείο γέννησης, οι σεισμοί το καλοκαίρι του ’78», γράφει ο Καμάρας και πράγματι όπως επιβεβαιώνεται από το πρώτο δελτίο Τύπου του νεοσύστατου Μακεδονικού Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης, η ίδρυσή του ήταν μια προσπάθεια «τόνωσης της πνευματικής ζωής» της Θεσσαλονίκης μετά τους καταστροφικούς σεισμούς.
Συγκυριακό
Η έκθεση του Θεόφιλου, ωστόσο, δεν αποδείχθηκε καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία του μουσείου. «Δεν καθόρισε το προφίλ του μουσείου, ήταν κάτι συγκυριακό», μας λέει η καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου Θούλη Μισιρλόγλου. Αλλωστε το μουσείο έκτοτε έχει στην κατοχή του έργα σύγχρονης τέχνης (συλλογή Ιόλα) και για την ιστορία η οικογένεια Πικάσο «εκπροσωπείται» στο μουσείο από τον ανιψιό του Ισπανού ζωγράφου, τον ομότεχνό του Χαβιέ Βιλατό. Ο Βιλατό, σύντροφος της ποιήτριας Μάτσης Χατζηλαζάρου για περίπου 10 χρόνια –γνωρίστηκαν στο Παρίσι όπου έφτασε η Χατζηλαζάρου το 1945 με το πλοίο «Ματαρόα»– αποφάσισε μετά τον θάνατό της να χαριστούν όλα τα έργα του που είχε στην κατοχή της εκτός από τρία πορτρέτα της που δώρισε σε τρία ελληνικά μουσεία, ανάμεσα στα οποία και το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
Επίσης, έργα του ιδίου του Πικάσο παρουσιάζονται αυτές τις μέρες στη Θεσσαλονίκη, στην έκθεση «Εξορία και Νοσταλγία» στο MOMus – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Εκεί, με επίκεντρο τη φιλία του Πικάσο με τον κουρέα του Αρίας, παρουσιάζονται σχέδια ταυρομαχιών του ζωγράφου σε φύλλα εφημερίδων, αλλά το πραγματικά ενδιαφέρον κομμάτι της έκθεσης είναι στα λιγότερο προβεβλημένα έργα. Ο επισκέπτης θα βρει δύο καταπληκτικά χαρακτικά που γελοιοποιούν τον Ισπανό δικτάτορα Φράνκο, «Το όνειρο και το ψέμα του Φράνκο 1&2, 1937» και σχέδια που αργότερα θα ενταχθούν στην Γκερνίκα, το υπέροχο πορτρέτο της Μαντλίν Ριφό, μιας Γαλλίδας αντιστασιακής που πυροβόλησε έναν ναζί στρατιώτη, μια αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου σε νεαρή ηλικία και το γνωστό σχέδιο που έκανε για τον Νίκο Μπελογιάννη.
