Η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων, κυρίως από το 1840 και μετά, σηματοδοτεί και την εμφάνιση του μαζικού τουρισμού. Πατέρας του είδους, ο Βρετανός Τόμας Κουκ. Εμπνεόμενος από το ταχύτατα αναπτυσσόμενο σιδηροδρομικό δίκτυο, συνάπτει συμφωνία με την εταιρεία σιδηροδρόμων Midland Counties και αρχίζει να αγοράζει συγκεκριμένο αλλά μεγάλο αριθμό εισιτηρίων σε χαμηλότερη τιμή από αυτήν που μπορούσε να βρει κάποιος εάν ήθελε να ταξιδέψει μόνος του.
Η πρώτη εφαρμογή αυτής της πρακτικής γίνεται στις 5 Ιουλίου του 1841 για τη μεταφορά μιας ομάδας υποστηρικτών του κινήματος των αντιαλκοολιστών (temperance – υπεύθυνων και για την ποτοαπαγόρευση στις ΗΠΑ) στο Λάφμπορο, έντεκα μίλια από το Λέστερ, την πόλη όπου είχε γεννηθεί και δραστηριοποιείτο ο Κουκ. Κόστος για τον επιβάτη: ένα σελίνι για εισιτήριο μετ’ επιστροφής. Λίγο αργότερα θα πρόσθετε στις προσφορές διαμονή και ημιδιατροφή. Τα γρανάζια της μηχανής του μαζικού τουρισμού είχαν μπει σε κίνηση. Η αύρα της ιερότητας που τύλιξε τις μέρες διακοπών για όλες τις κοινωνικές τάξεις θα έρθει πολύ αργότερα και παρόλο που για τις περισσότερες εθνικότητες η ιστορική βάση είναι κοινή, οι συνήθειες και οι προτιμήσεις απέκτησαν με τον καιρό εθνικά χαρακτηριστικά.
Αυτή η «ιερότητα», τα τελευταία περίπου σαράντα χρόνια, στη συνείδηση των Ελλήνων έχει μία ονομασία: Κυκλάδες. Τα νησιά του συμπλέγματος ταυτίστηκαν για τους περισσότερους baby boomers αλλά και Gen X με την έννοια των διακοπών. Ακόμα και για όσους εκ των αστικών κέντρων οι διακοπές σημαίνουν επιστροφή στον γενέθλιο τόπο, η απάντηση στην κλασική ερώτηση «Εσείς πού θα πάτε φέτος διακοπές» περιλαμβάνει, εκτός από το όνομα του χωριού ή τον προορισμό κάποιου οικογενειακού εξοχικού, και την «ιερή» αναφορά: «Και καμιά βδομάδα σ’ ένα νησάκι».
Τα «νησάκια» όμως δεν είναι αυτό που ήταν. Η νομοτελειακή εξέλιξη έφερε, όπως σε πολλά ζητήματα, και εδώ αλλαγές. Η σχετική με την ανθρώπινη ικανότητα αντίληψη του χρόνου θεώρησε ότι αυτό έγινε «εν μια νυκτί», καταπατώντας ταυτοχρόνως το δικαίωμα των Ελλήνων στην αποκλειστικότητα της γνώσης για την πιο ωραία παραλία στην Ιο, το ηλιοβασίλεμα στην Οία και το λιμανάκι στη Νάουσα της Πάρου.
Η «βαριά βιομηχανία»
Με την αναμφισβήτητη παραδοχή ότι ο τουρισμός είναι η «βαριά βιομηχανία» της χώρας, οι προσπάθειες πολλών ετών εκ μέρους του υπουργείου Τουρισμού και του ΕΟΤ αποφέρουν τα τελευταία χρόνια πολύτιμα έσοδα, ενώ χαρίζουν στα ΜΜΕ εικόνες με στίφη τουριστών να φωτογραφίζουν το ηλιοβασίλεμα στη Σαντορίνη και να στοιβάζονται στο λιμανάκι της Νάουσας, ενώ «ακούγονται ταυτόχρονα οι μουσικές τεσσάρων μπαρ», όπως έγραψε σε ανάρτηση η συνάδελφος Κ.Λ. Βεβαίως η μουσική ηχορρύπανση δεν αποτυπώνεται στις φωτογραφίες.
Μια νοσταλγικότητα με υψηλό συναισθηματικό φορτίο, αλλά με ελλειμματική σχέση προς την πραγματικότητα. Μήπως έχουμε μπερδευτεί;
Τα πολλά δημοσιεύματα που τονίζουν το θέμα «υπερτουρισμός και φέρουσα ικανότητα των νησιών» ενισχύουν ένα είδος οικειοθελούς αποκλεισμού από τόπους που καθόρισαν νεανικές μνήμες διακοπών, όταν η εμπειρία δεν είχε μεταφερθεί στη φωτογραφική αποτύπωση για το Instagram: «Ε, όχι! Στη Νάουσα δεν πας το καλοκαίρι!» μου έλεγε ένας φίλος, δικός μου και πρώην της Νάουσας.
Τα επίσης υπερβολικά πολλά δημοσιεύματα για «κρυφές» παραλίες και με τίτλους όπως «πώς θα ζήσετε τις διακοπές του ’50» –πέραν του παράλογου «και κρυφό και δημοσιευμένο»– αναμασούν και ενισχύουν μια νοσταλγία, μάλλον βαρετή, για χαμένους παραδείσους. Μια νοσταλγικότητα με υψηλό συναισθηματικό φορτίο, αλλά με ελλειμματική σχέση προς την πραγματικότητα. Μήπως έχουμε μπερδευτεί; Η χώρα διαθέτει ακόμα άπειρους τόπους διακοπών που προσφέρονται για να δημιουργήσουμε καινούργιες αναμνήσεις και εμπειρίες. Υπάρχουν ακτές και νησιά που μπορούν να εξυπηρετήσουν τόσο την επιθυμία για ηρεμία όσο και τις ινσταγκραμικές αναφορές. Ακόμα και νησιά κυκλαδίτικα όπου μπορείς να κάνεις διακοπές χωρίς τα στίφη των αλλοφύλων και –σημαντικό– χωρίς το αίσθημα του παρία που, σε πολλούς, δημιουργούν οι υπερπολυτελείς ξενοδοχειακές μονάδες, οι απαγορευτικές για την οικονομική δυνατότητα του μέσου Ελληνα.
Τα σωστά δημοσιεύματα για τον υπερτουρισμό και τη φέρουσα ικανότητα αφορούν το παρόν πέντε-έξι νησιών που όλοι ξέρουμε, αλλά και την επιθυμία επίσης να συνεισφέρουν έτσι ώστε να διασφαλιστεί στο μέλλον μια κατά το δυνατόν «υγιής» τουριστική ανάπτυξη, η βιωσιμότητα και η καθημερινότητα των ντόπιων, που θα πρέπει κι αυτοί να αναλάβουν τις ευθύνες τους, τόσο για το υπαρκτό παρόν όσο και για το επιθυμητό μέλλον. Την ίδια επιθυμία υπηρετούν και οι δειλές –ακόμα– αναφορές οι οποίες επισημαίνουν ότι δεν μπορούμε για πάντα να στηριζόμαστε ως εθνική οικονομία στον αντιπαραγωγικό τομέα του τουρισμού.
Τα έσοδα από τον τουρισμό αυξήθηκαν από 9,5 δισ. ευρώ το 2010 στα 20,5 δισ. το 2023 και αναμένεται αύξηση 10% για το 2024. Αλλά, όπως σημειώνουν σε άρθρο τους στην «Κ» με τίτλο «Από τον τουρισμό στην οικονομία της καινοτομίας» οι Δημήτρης Βαγιανός, Κώστας Μεγήρ και Χριστόφορος Πισσαρίδης: «Η Ελλάδα είχε το 2023 τη δεύτερη χαμηλότερη παραγωγικότητα της εργασίας μεταξύ των 27 χωρών της Ε.Ε., μόλις πάνω από τη Βουλγαρία».
Τελειώνοντας και παραφράζοντας: Διακοπές υπάρχουν. Κι αν θέλουμε οπωσδήποτε να ζούμε ξανά και ξανά το «τότε», υπάρχει πάντοτε η λύση δίπλα στους απίθανα εξειδικευμένους στόχους του τουρισμού –καταδυτικός, θρησκευτικός, αστρικός, οινικός κ.λπ.– να προστεθεί ο αναμνηστικός τουρισμός με ωράριο: «Σήμερα η Νάουσα της Πάρου φιλοξενεί 6-8 μ.μ. τους babyboomers για μια αναβίωση των διακοπών του ’80 και των αρχών του ’90. Απαγορεύονται οι αναρτήσεις στο Instagram».
