Γιώργος Καλπαδάκης
Κυπριακό, 1954-1974. Στοχαστικές προσαρμογές και ο αιώνιος δηλιγιαννισμός
Παπαζήσης, Αθήνα 2024
Μισός αιώνας συμπληρώθηκε τον Ιούλιο από τότε που η Κύπρος διχοτομήθηκε ως αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής, κι άλλο τόσο από τότε που στην Ελλάδα μια στυγνή στρατιωτική δικτατορία παρέδωσε πειθήνια την εξουσία στους πολιτικούς. Ο ποιητής και πολιτικός Αλέκος Παναγούλης συνέδεσε με αξέχαστο τρόπο τις δύο επετείους το 1975, όταν η μνήμη της τραγωδίας ήταν ακόμα νωπή: «Ας την κρατήσουμε σφιχτά τη λίγη αυτή ελευθερία που μας χαρίστηκε με το αίμα της Κύπρου».
Ο Παναγούλης επέμεινε ότι το ελληνικό έθνος δεν πρέπει να ξεχάσει ποτέ τον ρόλο που έπαιξε στην πυροδότηση της κυπριακής τραγωδίας, και είχε απόλυτο δίκιο, παρ’ όλη την οδύνη που προξενεί η ανάμνηση αυτή.
Πενήντα χρόνια αργότερα, το ελληνικό κράτος αντιμετωπίζει με πολύ πιο υγιή τρόπο τα εθνικιστικά του αντανακλαστικά. Υπάρχουν, άλλωστε, και τα εργαλεία για να μετατραπεί η τραγωδία σε σοφία. Ένα από αυτά είναι το υποδειγματικό έργο του Γιώργου Καλπαδάκη, Κυπριακό, 1954-1974. Στοχαστικές προσαρμογές και ο αιώνιος δηλιγιαννισμός. Ο Καλπαδάκης έχει αξιοποιήσει με λαμπρά αποτελέσματα ανέκδοτα ή παραγνωρισμένα αρχεία. Ανάμεσα στα διαμάντια που ανασύρει από την αφάνεια βρίσκεται και η μεστή φράση του Γιώργου Θεοτοκά «αιώνιος δηλιγιαννισμός». Υποδηλώνει μια ασθένεια της εγχώριας πολιτικής, κατά την οποία η «βούληση του λαού» εξυψώνεται σε μια μαγικά αυτοεκτελούμενη εξωτερική πολιτική. Ο όρος έλκει την καταγωγή του από τον πρωθυπουργό Θεόδωρο ∆ηλιγιάννη, ο οποίος αφέθηκε να παρασυρθεί από το κύμα λαϊκού ενθουσιασμού που οδήγησε στον καταστροφικό πόλεμο του 1897 με την Τουρκία και κατόπιν δεν ανέλαβε καμία ευθύνη.
Στη δεκαετία του 1930 και μετέπειτα, καθώς σημειώνει ο Καλπαδάκης, η άμεση Ένωση είχε αναχθεί σε ιερό σκοπό για την Ελλάδα, έναν σκοπό που γεφύρωνε –πράγμα χρήσιμο– το χάσμα μεταξύ ∆εξιάς και Αριστεράς. Όπως κάθε μεγαλεπήβολη ιδέα, την προωθούσαν και τη διαστρέβλωναν αντίπαλες ομάδες και την εκμεταλλεύονταν πολιτικοί από όλες τις πλευρές, στη σκιά των εσωτερικών συγκρούσεων στη χώρα.
Ελάχιστοι πολιτικοί, μεταξύ των οποίων και ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη δεκαετία του 1930, μπορούσαν να αποτιμήσουν με καθαρή ματιά τι όφειλε να σημαίνει ο ελληνισμός για τους φερόμενους δικαιούχους του. Μεγαλύτερη βαρύτητα απέκτησαν η πληγωμένη εθνική υπερηφάνεια και το βραχυπρόθεσμο πολιτικό όφελος από την ευημερία ή τον αυτοπροσδιορισμό των Κυπρίων. Όπως επίσης υψηλό τίμημα για κάθε παραστράτημα στην Κύπρο πλήρωσε και άλλη μία ευάλωτη ομάδα, οι ελληνικές κοινότητες στην Κωνσταντινούπολη και αλλού.
∆ιαβάζοντας τον Καλπαδάκη, μας καθησυχάζει που μαθαίνουμε ότι σε κάθε στάδιο αυτής της μακράς κρίσης υπήρχαν υψηλόβαθμοι Ελλαδίτες λειτουργοί με πραγματιστικές και διορατικές απόψεις για το ποια πορεία θα έπρεπε να ακολουθήσει η χώρα τους ώστε να διατηρήσει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο τα δύο αυτά προπύργια του ελληνισμού. Η μελέτη του ξεχωρίζει για την ενάργεια με την οποία εκθέτει τις διαφωνίες που είχαν σε κρίσιμα θέματα εξωτερικής πολιτικής. Αξιοποιεί τις συνομιλίες Ελλήνων διπλωματών και πολιτικών, τους οποίους υπερασπίζεται από αντιπάλους που τους κατηγόρησαν για ηττοπάθεια – ή και για χειρότερα.
Οι διπλωμάτες της Ελλάδας ήταν αφοσιωμένοι στον στρατηγικό στόχο της Ένωσης. Ο επαγγελματισμός τους τούς οδηγούσε στο να εφαρμόζουν την επίσημη πολιτική ακόμη κι όταν διατηρούσαν ισχυρές επιφυλάξεις για την τακτική, ιδίως όσον αφορά την αδέξια κρυμμένη υποστήριξη προς την ένοπλη εξέγερση της ΕΟΚΑ. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τις εσωτερικές αντιπαραθέσεις τους καθώς και τους εξωτερικούς τους αγώνες. Καταγράφει, με ήπιο τρόπο αλλά χωρίς να αφήνει περιθώριο για παρερμηνεία, τις πνευματικές παρωπίδες που φορούσαν και κατόπιν αφαιρούσαν βεβιασμένα σε κάθε στάδιο της εξέλιξης του Κυπριακού.
Καθώς η Ελλάδα και η Κύπρος έσπευδαν να μετατρέψουν τον ΟΗΕ και την αποαποικιοποίηση σε όπλο στον αγώνα τους ενάντια στη Μεγάλη Βρετανία, ελάχιστοι συνειδητοποιούσαν πλήρως ότι μια επίπτωση αυτής της κίνησης θα ήταν να ανοίξουν διάπλατα την πόρτα στην Τουρκία ώστε να αποκτήσει επίσημο και πολύ πιο επικίνδυνο ρόλο ως διάδικος στην επίλυση του ζητήματος. Όπως θα παρατηρούσε θλιμμένα στον Κύπριο ομόλογό του Νίκο Κρανιδιώτη ο ποιητής και διπλωμάτης Γιώργος Σεφέρης το 1957, «ήταν μεγάλο λάθος ότι δεν υπολογίσαμε τους Τούρκους, θα μπορούσαμε να είχαμε αποφύγει πολλές κακοτοπιές».
Ο Καλπαδάκης περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια την περιθωριοποίηση των τεχνοκρατών από το καθεστώς Ιωαννίδη το 1974. Ένας άξεστος δικτάτορας, ο Ιωαννίδης, που έβλεπε με περιφρόνηση τη διπλωματική εμπειρογνωμοσύνη, δεν είχε καμία όρεξη να λαμβάνει συμβουλές για αυτοσυγκράτηση από την κοινότητα των πραγματιστών. Τα σχέδιά του για πραξικόπημα τα κράτησε μυστικά από τους Ελλαδίτες αξιωματούχους που γνώριζαν καλά τα της Κύπρου και θα μπορούσαν να είχαν προσφέρει χρήσιμες συμβουλές, γιατί φοβόταν ότι θα τα διαρρεύσουν στον Μακάριο ή στους Αμερικανούς μέσα στην απόγνωσή τους. Οι περισσότεροι δεν θα το έκαναν αυτό. Ίσως όμως θα έπρεπε…
Το πραξικόπημα ενάντια στον Μακάριο, εκτελεσμένο με αδέξιο τρόπο, υπήρξε καταστροφικό. ∆εν υπήρχε άλλη αποδεκτή εναλλακτική από τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο για την ηγεσία των Κυπρίων. Ο αρχηγός ΓΕΝ Πέτρος Αραπάκης, που αντιλαμβανόταν το πραγματικό ισοζύγιο στρατιωτικής ισχύος και τη συμφορά που θα επέφερε ένας πόλεμος με την Τουρκία, έδωσε τις δικές του διαταγές, κάνοντας πιο αδύναμη την άμυνα της Κύπρου αλλά και λιγότερο πιθανό τον πόλεμο με την Τουρκία.
Η Ελλάδα έχασε αρκετή από τη νομιμοποίησή της στα μάτια των Κυπρίων, ως η μητέρα πατρίδα στην οποία όφειλαν υπακοή. Και οι Τούρκοι αξιωματούχοι δεν μπορούσαν να κρύψουν τη χαρά τους που τους δόθηκε η αφορμή να αποκτήσουν μεγαλύτερο μερίδιο στην Κύπρο απ’ όσο θα δικαιολογούσαν ποτέ οι δημογραφικοί συσχετισμοί του νησιού. Το γεγονός ότι η διχοτόμηση της Κύπρου δεν έχει αναιρεθεί παρά τις επί δεκαετίες εντατικές διπλωματικές προσπάθειες του ΟΗΕ, συνεπικουρούμενου από την ΕΕ, τις ΗΠΑ και τις περισσότερες χώρες, συνιστά θλιβερή υπενθύμιση ότι η διαίρεση του νησιού ήταν εξαρχής η πιο εύκολη και πιθανή λύση. Η θέση της Κύπρου, η ασύμμετρη ισχύς μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, το εξημμένο εθνικό αίσθημα τριών χωρών και η καθόλου αμελητέα τουρκική μειονότητα στο νησί, όλα τούτα έδειχναν ότι η διχοτόμηση ήταν η προκαθορισμένη λύση. Το μόνο που θα μπορούσε να πετύχει μια λύση πιο ικανοποιητική για τις βλέψεις του ελληνισμού θα ήταν η ελληνική πολιτική τάξη να κινητοποιούσε με όραμα και με τη μέγιστη δυνατή μαεστρία τις Μεγάλες ∆υνάμεις και τα Ηνωμένα Έθνη προς την επίτευξη του σκοπού αυτού.
Τέτοια πολιτική τάξη δεν υπήρχε το 1974. Τα τελευταία πενήντα χρόνια οι Ελληνοκύπριοι έχουν αποφανθεί επανειλημμένα ότι το καθεστώς του διαιρεμένου νησιού είναι προτιμότερο από τις εναλλακτικές που τους έχει προσφέρει η διεθνής κοινότητα. Φυσικά μόνον οι Κύπριοι, και όχι οι Ελλαδίτες ή κάποιος σύγχρονος ∆ηλιγιάννης, έχουν το δικαίωμα να αποφασίσουν πότε και πώς θα λειτουργούν ως το προκεχωρημένο φυλάκιο του ελληνισμού.
Το σκεπτικό ότι «όλα γίνονται ως διά μαγείας», που έφερε το πραξικόπημα του 1974, ζει και βασιλεύει σε όλες τις χώρες του κόσμου. Η παράδοση των επαγγελματιών που υπηρετούν με αυταπάρνηση την εξωτερική πολιτική, όπως τους περιγράφει ο Καλπαδάκης, βρίσκεται πάντοτε υπό διωγμόν.
Κατά πάσα πιθανότητα, οι επίδοξοι πολιτικοί που θα έχουν μεγαλώσει με βιντεοπαιχνίδια και TikTok δεν πρόκειται να ενηλικιωθούν αρματωμένοι με μια λειτουργική επίγνωση του κόσμου που τους περιβάλλει. Η αριστοτεχνική σύνθεση του Γιώργου Καλπαδάκη είναι μια καλοδεχούμενη υπενθύμιση ότι η ελληνική κοινωνία δημιουργεί τα εργαλεία που θα θεραπεύσουν αυτό το κενό.
*O John Brady Kiesling είναι πρώην διπλωμάτης των ΗΠΑ και συγγραφέας των έργων Μαθήματα Διπλωματίας και Greek Urban Warriors.
**Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Σελίδες Ιστορίας», τεύχος 9, Ιούλιος-Αύγουστος 2024.
