«Το έτος 5259 π.Χ. οι κάτοικοι της νεολιθικής εποχής στην περιοχή της Καστοριάς βίωσαν το πιο περίεργο και εντυπωσιακό φαινόμενο της ζωής τους. Τα πύρινα νεφελώματα σαν το βόρειο σέλας που αντίκρισαν στον κόκκινο ουρανό, ανεξήγητα στην εποχή τους, είναι βέβαιο ότι προκάλεσαν δέος και φόβο. Η ηλιακή καταιγίδα ήταν τόσο έντονη που αν είχε σημειωθεί σήμερα, τα ψηφιακά συστήματα και τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας και επικοινωνίας θα είχαν υποστεί τεράστια ζημιά». Και τι σχέση έχει ένα φαινόμενο της αστροφυσικής που σημειώθηκε πριν από 7.700 χρόνια με την αρχαιολογία, ήταν το ερώτημα στον ομότιμο καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κώστα Κωτσάκη καθώς ξεκίνησε να περιγράφει την ευχάριστη έκπληξη που τους επιφύλασσε η πανεπιστημιακή έρευνα των τελευταίων ετών στον λιμναίο νεολιθικό οικισμό Δισπηλιού Καστοριάς.
«Μα εκείνη η ηλιακή έκρηξη, γνωστή ως φαινόμενο Μιγιάκι (Miyake event), άλλαξε τα επιστημονικά δεδομένα που είχαμε έως τώρα για το Δισπηλιό, έναν από τους παλαιότερους παραλίμνιους νεολιθικούς οικισμούς στην Ευρώπη. Μας βοήθησε όχι μόνο να χρονολογήσουμε με ακρίβεια έτους την κατασκευή των νεολιθικών σπιτιών, αλλά μας έδωσε απίστευτες πληροφορίες για τη μικροϊστορία –τη “βιογραφία σπιτιού”– τον τρόπο, δηλαδή της κατασκευής τους, τις ακριβείς διαστάσεις τους, τη διάρκεια ζωής τους. Το Δισπηλιό θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για όλες τις σύγχρονες θέσεις του καθώς λύνει τα προβλήματα χρονολόγησης της νεότερης νεολιθικής εποχής όχι μόνο για την Ελλάδα και ευρύτερα στα Βαλκάνια αλλά και διεθνώς».
Την έκπληξη έκρυβε ένας από τους πασσάλους που έστειλαν σε εργαστήριο της Βέρνης για δενδροχρονολόγηση, η οποία πραγματοποιήθηκε με ευθύνη του Ελβετού καθηγητή Αλμπερτ Χάφνερ. «Οι αναλύσεις έδειξαν ότι η τεράστια μαγνητική θύελλα από το φαινόμενο Μιγιάκι εκείνης της χρονιάς ήταν τόσο ισχυρή ώστε να αποτυπωθεί στους δακτυλίους των δένδρων», εξηγεί ο κ. Κωτσάκης. «Κατά τύχη αυτά τα δένδρα που είχαν υποστεί την επίδραση του φαινομένου χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή ενός συγκεκριμένου σπιτιού. Ετσι, γνωρίζουμε πλέον ότι το σπίτι αυτό κατασκευάστηκε το 5259 π.Χ. Ταυτόχρονα έχουμε τη δυνατότητα να εντοπίσουμε σε αναλογία τον χρόνο κατασκευής και των άλλων σπιτιών πριν και μετά το φαινόμενο. Συνεπώς, για πρώτη φορά μπορούμε να χρονολογήσουμε με τόση ακρίβεια νεολιθική κατασκευή, τις φάσεις των οικημάτων ακόμα και τις επιδιορθώσεις τους».
Οι νέες ερμηνείες για το Δισπηλιό προέκυψαν 86 χρόνια μετά τον εντοπισμό (1938) της προϊστορικής παραλίμνιας θέσης από τον αρχαιολόγο Αντώνιο Κεραμόπουλλο και 36 χρόνια μετά την έναρξη της συστηματικής πανεπιστημιακής έρευνας (1992) από τον καθηγητή προϊστορίας Γ. Χ. Χουρμουζιάδη που έφυγε από τη ζωή το 2013 οπότε παρέλαβε τη σκυτάλη της ανασκαφής ο Κ. Κωτσάκης. «Μέχρι τώρα, εκτός από τα εκατοντάδες εντυπωσιακά αντικείμενα, είχαμε μόνο ένα δάσος από πασσάλους ηλικίας, ένα παλίμψηστο από ανθρώπινες παρεμβάσεις», λέει. Το «πασσαλόδασος» άρχισε να αποκαλύπτεται το 2000 σε έκταση μισού περίπου στρέμματος από τα 17 της συνολικής αρχαιολογικής θέσης στη νοτιοδυτική όχθη της λίμνης Ορεστιάδας. Ελλείψει τεκμηρίων, η αναπαράσταση του υπάρχοντος οικισμού που συγκεντρώνει 40.000 επισκέπτες ετησίως, έγινε βάσει αναπαραστάσεων νεολιθικών σπιτιών σε ανάλογους λιμναίους οικισμούς της Ευρώπης.
Το φαινόμενο Μιγιάκι, πριν από 7.700 χρόνια, είχε καταγραφεί στους δακτυλίους των δένδρων με τα οποία χτίστηκαν τα σπίτια δίπλα στη λίμνη Ορεστιάδα, στην Καστοριά.
Η μόνη μέθοδος για να προχωρήσει η πολυετής έρευνα ήταν η δενδροχρονολόγηση. Μια μικρή δειγματοληψία δεν θα απέδιδε ικανοποιητικά αποτελέσματα. Επρεπε να γίνει ολική λήψη των πασσάλων. «Ηταν μια επέμβαση μεγάλης κλίμακας ωστόσο το επιχείρημα ήταν ακράδαντο: ή θα κόψουμε όλους τους πασσάλους για να κατανοήσουμε ποιος είναι ο νεολιθικός οικισμός του Δισπηλιού ή θα τους αφήσουμε και θα συνεχίσουμε να μιλάμε μόνο με υποθέσεις. Εντέλει επικράτησε μια λογική σκέψη: Οι εμφανείς πάσσαλοι μετά την απελευθέρωσή τους από την ανασκαφή είναι καταδικασμένοι να καταστραφούν. Αναλλοίωτοι παραμένουν μόνο όσοι βρίσκονται κάτω από το έδαφος. Η έρευνα επομένως έπρεπε να προχωρήσει».
Τα συμπεράσματα ήταν ανέλπιστα. Η δενδροχρονολόγηση εντόπισε με ακρίβεια εννέα, άγνωστα μέχρι σήμερα, σπίτια που καλύπτουν την περίοδο από το 5700 έως το 5000 π.Χ. Τα οικήματα δεν ήταν κατασκευασμένα πάνω σε ξύλινες πλατφόρμες, όπως εικαζόταν έως σήμερα, αλλά χτισμένα στο έδαφος. Το σπίτι του 5259 π.Χ., έπειτα από επιδιορθώσεις που είχε υποστεί 30 χρόνια μετά την κατασκευή του, είχε διάρκεια ζωής ενός περίπου αιώνα, σπάνιο για την εποχή του.
Τα νέα στοιχεία του Δισπηλιού μπήκαν στο μικροσκόπιο 40 εξειδικευμένων ερευνητών για να δώσουν την πλήρη εικόνα για τη νεολιθική ζωή. Η έρευνα έγινε εφικτή χάρη στο πρόγραμμα EXPLO του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας στο οποίο συμμετέχουν τέσσερις επιστημονικοί εταίροι (Βέρνης, Οξφόρδης, ΑΠΘ) με θέμα «Η προσαρμογή των πρωίμων γεωργών σε διαφορετικά περιβάλλοντα». Καρπός αυτού θα είναι μια δίτομη έκδοση για το Δισπηλιό που θα κυκλοφορήσει στην αγγλική γλώσσα τέλη του 2025.
Ψηφιακή αναπαράσταση
Το νέο αφήγημα για το Δισπηλιό και τους Δισπηλιώτες θα αποκαλυφθεί και στο κοινό μέσα από μια νέα αναπαράσταση εικονικής πραγματικότητας (virtual reality) του προϊστορικού οικισμού – έργο χρηματοδοτούμενο από ΕΣΠΑ της Περιφέρειας Δ. Μακεδονίας και αναμένεται να ολοκληρωθεί τέλος του χρόνου. «Μια ιδιαίτερη μέρα στο Δισπηλιό» θα είναι ο τίτλος της εικονικής περιήγησης που θα αναπτυχθεί σε ένα γυάλινο περίπτερο στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου. Ο επισκέπτης φορώντας ειδικά γυαλιά θα βιώσει το φαινόμενο Μιγιάκι, θα κινείται στον νεολιθικό οικισμό και στον περιβάλλοντα χώρο, θα μπαίνει στα σπίτια του, θα «μιλάει» με τους Δισπηλιώτες, κυνηγούς και ψαράδες, οι οποίοι «αναστήθηκαν» με βάση το DNA νεολιθικών ανθρώπων ανάλογων θέσεων. «Ο οικισμός πλέον θα είναι απολύτως τεκμηριωμένος με τα οικήματα στις πραγματικές θέσεις και διαστάσεις», αναφέρει ο κ. Κωτσάκης. Τους επισκέπτες θα υποδέχεται ένα άβαταρ, ο «σοφός γέροντας» του οικισμού. Η εικόνα του προέκυψε από ένα ειδώλιο σπάνιου τύπου, γενειοφόρου ηλικιωμένου, χωρίς πόδια. Φαίνεται πως ήταν ένα είδος μαριονέτας που έπαιζε ρόλο σε δρώμενα της εποχής.
Επικοινωνία και ανταλλαγές αγαθών με άλλους πληθυσμούς
Σπίτια και περισσότερα από 2.000 μοναδικά ευρήματα (κεραμικά αγγεία, ειδώλια, εργαλεία, κοσμήματα από πέτρα και κόκαλο κ.ά.) δείχνουν ότι το Δισπηλιό, που κατοικείται επί 2.700 χρόνια (5700-3000 π.Χ.) ανέπτυξε έναν ασυνήθιστα πλούσιο υλικό πολιτισμό σε διάφορους τομείς (αρχιτεκτονική, διατροφή, κεραμική, τεχνουργήματα κ.ά.). «Η ζωή του αγροτικού πληθυσμού, ευάλωτη σε φυσικές καταστροφές, στηριζόταν στις σχέσεις αμοιβαιότητας και αλληλεγγύης με τους γειτονικούς οικισμούς», εξηγεί ο κ. Κωτσάκης. «Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο διαμορφώθηκε ένας πολυπλοκότερος πολιτισμός σε διάφορους τομείς (αρχιτεκτονική, διατροφή, κεραμική κ.ά.). Τα μαγειρικά σκεύη (π.χ. τετραποδικά αγγεία) εξελίσσονται, τα εργαλεία αυξάνονται και η τεχνική τους βελτιώνεται – ίσως ήταν και εξαγώγιμα προϊόντα. Μεγάλο ρόλο έπαιξε και η στρατηγική του θέση – πέρασμα από τη Θεσσαλία προς την Αλβανία. Ο οψιανός λίθος που βρέθηκε στο Δισπηλιό, ένα υλικό που υπήρχε στη Μήλο και στα Καρπάθια, δείχνει επικοινωνία με τον έξω κόσμο».
Η νέα αναπαράσταση θα στρέψει το βλέμμα μας σε μια προϊστορική εποχή η οποία, όπως λέει ο κ. Κωτσάκης, στην Ελλάδα «παραμελείται, δεν διδάσκεται ούτε στα σχολεία. Δυστυχώς, στη χώρα μας η προϊστορία ξεκινάει από τα ανάκτορα της Κνωσού. Ο νεολιθικός πολιτισμός, όμως, είναι το θεμέλιο κάθε σύγχρονης ζωής. Εκείνη την εποχή διαμορφώνονται τα βασικά στοιχεία μιας κοινωνίας (σπίτια, οικισμοί, κοινωνική δομή) που παραπέμπουν, ίσως για πρώτη φορά, στην έννοια της ταυτότητας, της τοπικότητας. Στη νεολιθική εποχή, θα μπορούσαμε να πούμε, μπήκε ο σπόρος της έννοιας της πατρίδας».
Η αρχαιολογία στην Ελλάδα
Πριν από μερικές δεκαετίες η συμβολή των θετικών επιστημών στην αρχαιολογία έμοιαζε με σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Σήμερα πολλές από τις απαντήσεις προέρχονται από το ερευνητικό πεδίο διαφορετικών κλάδων. Ποια είναι η εξέλιξή της στην Ελλάδα, ρωτήσαμε τον κ. Κωτσάκη. «Δυστυχώς, ενώ η αρχαιολογική έρευνα διεθνώς τρέχει με αλματώδεις ρυθμούς συλλογικά και διεπιστημονικά, η Ελλάδα με έναν κρατικό μηχανισμό να έχει αναλάβει εξ ολοκλήρου το τεράστιο έργο ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν μπορεί να είναι ανοιχτή σε καινούργια ρεύματα. Εχουμε μείνει πίσω στην έρευνα παρόλο που διαθέτουμε υψηλού επιπέδου εξειδικευμένους επιστήμονες. Η προσέγγιση του παρελθόντος, όμως, δεν περιορίζεται πλέον μόνο στα ευρήματα αλλά στην ερμηνεία τους μέσα στο ανασκαφικό πλαίσιο με όλα τα συν-ευρήματα και το φυσικό τους περιβάλλον. Το χώμα π.χ. από τις ανασκαφές, το οποίο συνήθως πετάνε ως μπάζα γιατί «δεν χρειάζεται», παρέχει εκατοντάδες πληροφορίες».
Το «ελληνικό φαινόμενο» για τον κ. Κωτσάκη είναι εξηγήσιμο. «Οι δάφνες της αρχαιολογικής υπηρεσίας συνδέονται με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, επομένως σεβάσμιος ο θεσμός. Ωστόσο, η αρχαιολογία παραμένει ένα κρατικό μονοπώλιο και τα μονοπώλια δεν βοηθούν ούτε στην έρευνα ούτε στην οικονομία. Εξίσου σοβαρό, ίσως σοβαρότερο, είναι το πρόβλημα της χρηματοδότησης στο ερευνητικό έργο», μας λέει και προσθέτει ότι αν δεν υπήρχε το χρηματοδοτούμενο ευρωπαϊκό πρόγραμμα για το Δισπηλιό, η έρευνα και η δημοσίευσή της δεν θα είχαν γίνει ποτέ. «Η ΔΕΗ, για παράδειγμα, έχει πληρώσει εκατομμύρια για σωστικές ανασκαφές από τις οποίες συγκεντρώθηκαν 75.000 κλούβες αντικειμένων, τα οποία για να μελετηθούν θα χρειαστούν τουλάχιστον δέκα ζωές. Αν διέθετε τα μισά από τα χρήματα στην έρευνα, τα οφέλη θα ήταν πολλαπλά τόσο για την ανάδειξη των αρχαιολογικών θέσεων διεθνώς όσο και για την απορρόφηση των εξειδικευμένων επιστημόνων οι οποίοι σπαταλούν τις γνώσεις τους επιβλέποντας, στην καλύτερη περίπτωση, έναν εκσκαφέα που σκάβει στο χαντάκι».
Ρωτήσαμε, τέλος, τον κ. Κωτσάκη, ποιο μοντέλο θα ήταν ιδανικό για την ελληνική αρχαιολογία. «Στις ευρωπαϊκές χώρες το ανασκαφικό έργο εκτελείται από ιδιωτικές εταιρείες οι οποίες λειτουργούν με άδεια και κάτω από την εποπτεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας κάθε χώρας. Ιδανικά και στη χώρα μας πρέπει να υπάρχει μια συγκροτημένη δημόσια αρχαιολογική υπηρεσία που θα έχει επιτελικό ρόλο για τον σχεδιασμό της έρευνας, την οργάνωση, τη διάσωση και την ανάδειξη της αρχαιολογικής κληρονομιάς».
