Ντενί Ντιντερό, Ο ανιψιός του Ραμώ
μτφρ.: Γιώργος Καράμπελας
επίμετρο: Μαριλίζα Μητσού
εκδ. Αντίποδες, σελ. 200
Ο Ραμώ μιλάει χωρίς περιστροφές. Μόνον ο πλούτος μετράει: να έχεις τη νύχτα ύπνο χορτασμένο και το ροχαλητό σου να ακούγεται έως τον δρόμο. Κι όσο για τους φτωχούς και τους αδύναμους, που παραπονιούνται για την αδικία, κάνουν λάθος. Αν «έχει σημασία να είσαι άριστος σε κάτι, είναι κυρίως στο κακό». Γι’ αυτό και το να είναι κανείς ποταπός μπορεί να είναι αρεστό, «αλλά όχι με το ζόρι». Εξάλλου «η αρετή προκαλεί σεβασμό κι ο σεβασμός είναι άβολο πράγμα». Μήπως δεν αληθεύει ότι οι περισσότεροι καταπίνουν μονορούφι το ψέμα που τους κολακεύει, «αλλά λίγο λίγο μια αλήθεια που του(ς) φαίνεται πικρή». Ετσι είναι. Κι όσοι –δήθεν ταπεινόφρονες και νηφάλιοι– το αρνούνται, τους χαρίζουμε γενναιόδωρα την περιφρόνησή μας. Ας πιούμε, λοιπόν, «καλό κρασί, ας γευτούμε λιχουδιές, ας κυλιστούμε πάνω σε ωραίες γυναίκες, ας αναπαυτούμε σε μαλακά κρεβάτια. Εκτός από αυτά, όλα είναι μια ματαιότητα».
Περίεργος τύπος αυτός ο ανιψιός του Ραμώ. Διεισδυτικός, αλλά και παιδαριώδης. Γοητευτικός ως συνομιλητής, αν κι ενίοτε αυθάδης και νευρικός. Αλλοτε «επιδερμικός» κι άλλοτε βαθυστόχαστος. Αλλοτε κυνικός κι άλλοτε ευαίσθητος. Ενας φτωχοδιάβολος με πνεύμα και γούστο. Ενας «συνδυασμός ύψους και βάθους, ορθοφροσύνης και παραλογισμού».
Για πολλούς μυθιστόρημα, για άλλους μία ρεαλιστική ιστορία και για κάποιους μία σάτιρα, «Ο ανιψιός του Ραμώ» αποτελεί ένα από σημαντικότερα έργα της εποχής του Διαφωτισμού. Ο ζωηρός διάλογος μεταξύ του ανιψιού του διάσημου συνθέτη Ζαν-Φιλίπ Ραμώ (Αυτός) και του φιλοσόφου – συγγραφέα Ντενί Ντιντερό (Εγώ) παραμένει αινιγματικός ως προς τον τελικό σκοπό και την ακριβή πρόθεση του δημιουργού του.
Ο Ντιντερό (1713-1784) αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους του Διαφωτισμού. Φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, δοκιμιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής, ο πολυτάλαντος αυτός στοχαστής εξερεύνησε κάθε πεδίο ανθρώπινης γνώσης και δράσης με μια οπτική αναμφίλεκτα πρωτότυπη, τολμηρή κι ευφάνταστη. Ενώ υπήρξε ο επιμελητής και εκδότης –μαζί με τον Ντ’ Αλαμπέρ– του εμβληματικού κειμένου του Γαλλικού Διαφωτισμού: της Εγκυκλοπαίδειας.
Ωστόσο, παρά τη σπουδαία συμβολή του ο Ντιντερό δεν θα αποκτήσει πότε τη φήμη και την αναγνώριση στοχαστών όπως ο Βολταίρος, ο Ρουσσώ ή ο Καντ. Η αιτία; Ο πολιτικός, κοινωνικός και φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός του.
Υλιστής, αντικληρικαλιστής και άθεος, ο Ντιντερό αγωνίστηκε για την ελευθερία του πνεύματος, υπερασπίστηκε τους κατατρεγμένους και υποστήριξε ανοιχτά ιδέες που υπονόμευαν το θρησκευτικό, πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς της εποχής του. Οχι δίχως συνέπειες. Δέχτηκε απειλές, υπέστη διώξεις, αλλά και φυλακίστηκε.
Εδώ ίσως κρύβεται ένα κλειδί του έργου. Αν ο σαλτιμπάγκος Ραμώ είναι τελικά ο αυθεντικός εκφραστής των πιο βαθιών σκέψεων του Ντιντερό; Αν ως πρόσωπο του επιτρέπει να μιλάει δίχως ενοχές και να κρίνει την εποχή και τα ήθη της, όπως ο Μοντεσκιέ στις Περσικές Επιστολές ή ο Ερασμος με τη Μωρία του; Αν είναι η ίδια του η συνείδηση;
Εάν ισχύει κάτι από αυτά, τότε ο διάλογος μεταξύ του Εγώ κι Αυτός είναι στην πραγματικότητα ένας διάλογος εσωτερικός, μια ενδοσκόπηση. Ο Ντιντερό μιλάει με τον Ντενί (θα το επιχειρήσει κι ο Ρουσσώ αργότερα). Ο φιλόσοφος αφήνεται να εκφραστεί και ανατρέπει ως Μωρός την τάξη του κόσμου. Μήπως αυτός δεν είναι, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, ο ρόλος αυτής της αλλόκοτης φάρας; Να «ταρακουνάει, αναδεύει, προκαλεί επαίνους ή ψόγους (να) βγάζει στην επιφάνεια την αλήθεια, (να) φέρνει στο φως τους καλούς, (να) ξεμασκαρεύει τους κατεργάρηδες». Μήπως αυτός δεν υπήρξε κι ο ρόλος του Ντιντερό; Ναι, ο Ντενί θα μπορούσε να είναι ο ανιψιός του Ραμώ. Ισως και να ήταν.
