Χόλιγουντ 1945. Η ετικέτα του δίσκου της εταιρείας Atomic με το τραγούδι «Tee say malee» κρύβει τη διασκευή του «Τι σε μέλλει εσένανε» από τον Αμερικανό κιθαρίστα, συνθέτη και τραγουδιστή της τζαζ Slim Gaillard (1916-1991), που το ηχογράφησε με το κουαρτέτο του. Ενα μεγάλο μέρος της αγαπημένης μελωδίας της Σμύρνης ακούγεται παράδοξα και διασκεδαστικά με τους στίχους παραλλαγμένους:
Τι σε μέλλει εσένανε τι φουμάρω εγώ / Λάκι Στράτι, Κάμιλο ή μελαχροινό /
Τι σε μέλλει εσένα από πού ’μαι γω / Ή απ’ το Καρατάσι, φως μου, ή απ’ το Κορδελιό.
Ο ερευνητής Αλκιβιάδης Καλυβιώτης εξηγεί πως η απάντηση βρίσκεται στο βιογραφικό του Slim Gaillard. Γεννήθηκε στο Ντιτρόιτ των Ηνωμένων Πολιτειών, ήταν παιδί ενός Ελληνα ναυτικού και μιας Αφροκουβανέζας, ενώ σύμφωνα με άλλη εκδοχή γεννήθηκε στην Κούβα και μεγάλωσε στο Ντιτρόιτ. Ολοι πάντως συμφωνούν πως όταν ήταν μικρός, ο πατέρας του τον έπαιρνε μαζί του σε ταξίδια. Ενα από αυτά ήταν στην Κρήτη, όπου ξεχάστηκε από λάθος όταν το καράβι αναχώρησε νωρίτερα. Η παραμονή του πιτσιρικά στο νησί διήρκεσε έξι μήνες και εκεί αναγκάστηκε να δουλέψει για να ζήσει και να μάθει λίγα ελληνικά.
Οι πρώτοι στίχοι του αγαπημένου ερωτικού «Τι σε μέλλει εσένανε» ήταν γνωστοί πριν από το 1922 και τους τραγουδούσαν στη Σμύρνη, ενώ κάποια από τα υπόλοιπα δίστιχα του τραγουδιού φαίνεται να προστέθηκαν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αγνωστο ποιος το έγραψε, σήμερα θεωρείται κλασικό σμυρναίικο, καρσιλαμάς αναφέρεται στην πρώτη του ηχογράφηση του Γιώργου Βιδάλη το 1926, συρτός χαρακτηρίστηκε αργότερα και έπειτα ρεμπέτικο. Στην Ελλάδα έχει πολλές ηχογραφήσεις, και δύο στην Αμερική μετά το 1940.
Αυτή είναι μία από τις πολλές ιστορίες τραγουδιών στο τελευταίο βιβλίο του Αριστομένη Καλυβιώτη με τίτλο «Τα τραγούδια της Σμύρνης – 2» (έκδοση του συλλόγου Μικρασιατών Δήμου Νέστου «Η Αγία Φωτεινή»). Η ενδιαφέρουσα μελέτη συμπληρώνει και πλουτίζει την προηγούμενη έκδοση «Σμύρνη – Η μουσική ζωή 1900-1922» που κυκλοφόρησε πριν από 22 χρόνια. Η νέα του δουλειά καταγράφει τη διαδρομή από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα των τραγουδιών που ακούγονταν στη Σμύρνη και στα άλλα αστικά κέντρα της Μικράς Ασίας.
Ο Αρ. Καλυβιώτης σπούδασε πολιτικός μηχανικός, όμως από το 1975 κερδήθηκε από τις χάρες του λαϊκού πολιτισμού και ασχολείται με τη συλλογή και τη μελέτη της μουσικής μας παράδοσης. Και τι δεν έχει γράψει έκτοτε: βιβλία για τις ηχογραφήσεις δίσκων στη Θεσσαλονίκη την περίοδο 1903-1912, για τη φιλολογία των μάγκικων και χασικλίδικων τραγουδιών του Αιμίλιου Σαββίδη – από τους πιο γνωστούς στιχουργούς του νεοελληνικού τραγουδιού. Ενα βιβλίο για τα παιχνίδια – ηχητικά αντικείμενα που περιλαμβάνει η συλλογή του μαζί με λαϊκά μουσικά όργανα, δίσκους γραμμοφώνου, παρτιτούρες, χαρακτικά, ηχητικά αντικείμενα, καρτ-ποστάλ κ.λπ. Μια ενδιαφέρουσα έκδοση για τις σπάνιες ηχογραφήσεις των μικρών εταιρειών 1905-1930, αλλά και για τη μουσική ζωή της Σμύρνης κ.ά.
Στις 400 σελίδες του βιβλίου «Τα τραγούδια της Σμύρνης – 2» ο συγγραφέας με πολλή μεθοδικότητα μεταφέρει τον αναγνώστη στον ευωδιαστό μουσικό μπαξέ της Σμύρνης πριν από το 1922, μαζί με τον κοινωνικό πλούτο της. Τραγούδια που παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία στο ύφος τους, από «ελαφρά» και λυρικά μέχρι λαϊκά και «εισαγόμενα» από γειτονικές και μη χώρες. Οπως σημειώνει ο συγγραφέας, αυτή η ποικιλία αποτυπώνεται ανάγλυφα στα αποκαλούμενα με τον γενικό όρο σμυρναίικα τραγούδια και αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό τους. «Μέσα από τα τραγούδια λαϊκού “ύφους” κυρίως, φαίνεται η επιρροή που άσκησαν αυτά στο ρεμπέτικο και στο λαϊκό μας τραγούδι και κατ’ επέκταση στη νεότερη ελληνική μουσική».
Τα περισσότερα από αυτά που καταγράφονται στην έκδοση ηχογραφήθηκαν στη Σμύρνη ή στην Κωνσταντινούπολη πριν από το 1922. Ο ερευνητής παραθέτει σχόλια και πολύτιμα δημοσιεύματα για τα τραγούδια, αναφορές στα μουσικά δρώμενα της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης, αλλά και της Σύρου, της Αθήνας, ακόμη και της Αμερικής, ενώ παρουσιάζει την ταυτόχρονη κυκλοφορία αυτών των τραγουδιών και σε άλλες εθνότητες του ευρύτερου χώρου της Ανατολικής Μεσογείου (Τούρκοι, Αρμένιοι, Εβραίοι κ.ά).
Ο αναγνώστης ακολουθεί το μουσικό κλίμα της εποχής και, το κυριότερο, τη διαδρομή αυτών των τραγουδιών από τις πρώτες τους ηχογραφήσεις έως σήμερα. Στέκεται μεταξύ άλλων στις ελληνόφωνες ηχογραφήσεις της Αμερικής και στη σχέση τους με εκείνες της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης, στη θεματολογία των τραγουδιών, στο κεφάλαιο με τα πατριωτικά τραγούδια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου κ.α.
Τα ερωτικά της εποχής
Στάθηκα στα τραγούδια για τις κοπέλες της Σμύρνης και στα ερωτικά της εποχής. Η ομορφιά και η χάρη της Σμυρνιάς εξυμνήθηκαν από πολλούς περιηγητές, οι οποίοι επισκέφθηκαν τη Σμύρνη πριν από το 1922. Και όπως σημειώνει ο Αριστομένης Καλυβιώτης, η ελεύθερη κυκλοφορία και η συμμετοχή των Ελληνίδων αλλά και των άλλων μη τουρκικής εθνικότητας γυναικών στην κοινωνική ζωή της Σμύρνης ήταν γεγονός πρωτοποριακό για μια πόλη της Ανατολής, όπου οι Οθωμανές είχαν πάντα καλυμμένο το πρόσωπο και ζούσαν τον περισσότερο καιρό περιορισμένες στο σπίτι τους.
Παλαιά δημοσιεύματα καθρεφτίζουν τις αντιλήψεις της εποχής. Οπως το άρθρο του δημοσιογράφου Ε. Παρασκευόπουλου στην εφημερίδα «Σκριπ» το 1904, «Η Σμυρναία γυνή η οποία φημίζεται και ως νοικοκυρά, ουδ’ επί μίαν στιγμήν παραβλέπει τον στολισμό της. Οποιανδήποτε ώραν και αν διέλθητε έξωθεν της οικίας της, θα την εύρητε στολισμένην καθ’ όλα», αλλά και τα σχόλια του συναδέλφου του Κώστα Καραμούζη το 1919, ο οποίος υπογράμμιζε σε ανταπόκρισή του από τη Σμύρνη: «Η Σμυρνιά έχει τάγια ελληνική, σιλουέττα ευρωπαϊκή, σκέρτσο ανατολίτικο».
Ο αναγνώστης ακολουθεί τη διαδρομή των τραγουδιών από τις πρώτες τους ηχογραφήσεις στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη και στην Αμερική.
Από τα πιο δημοφιλή τραγούδια ήταν «Η Σμυρνιοπούλα», «ένα κλασικό παράδειγμα επίδρασης της Δύσης πάνω στα σμυρναίικα ακούσματα», το οποίο παρά την ιταλική του προέλευση πολιτογραφήθηκε ελληνικό, ένα δείγμα της πολυεθνικότητας αυτής της ξεχωριστής πόλης. Μάλιστα διαδόθηκε ταχύτατα και ηχογραφήθηκε σχεδόν ταυτόχρονα και στην Αμερική. Η «Κορδελιώτισσα», ξακουστή ακόμη και σήμερα, εστιάζει στα κορίτσια από το Κορδελιό, προάστιο της Σμύρνης. Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού έγινε στην Κωνσταντινούπολη το 1911 και έκτοτε ακολούθησαν πολλές στη Νέα Υόρκη το 1916, ενώ ο Βαμβακάρης την ηχογράφησε το 1960.
Η «Μπουρνοβαλιά»
Τα τραγούδια επαινούσαν και τα κορίτσια των γύρω περιοχών. Η «Γκιοζτεπελιά» αναφέρεται στα κορίτσια του παραλιακού Γκιόζ Τεπέ, η «Πριγκιπιώτισσα» στις κοπέλες από τα Πριγκηπονήσια, η δημοφιλής «Εγγλεζίτσα» στα κορίτσια της αγγλικής παροικίας της Σμύρνης, όσο για την «Μπουρνοβαλιά» έχει πλούσια δισκογραφία από τις αρχές του 20ού αι. μέχρι τις μέρες μας.
Η «Κορδελιώτισσα» ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη το 1911, στη Νέα Υόρκη το 1916 και στην Αθήνα, από τον Μάρκο Βαμβακάρη, το 1960.
«Τα κορίτσια του Μπουρνόβα αγγλοφέρνουν υπερβολικά, υπάρχουν όμως μεταξύ αυτών και πάμπολλα σταράτα, μελαχροινά, με μαλλιά εβένου και λάμψεις ματιών Ελληνικωτάτης καλλονής…» ήταν οι εντυπώσεις του Κ. Καραμούζη, ενώ ο Σμυρνιός δημοσιογράφος Παντελής Καψής το 1948 έγραψε στο «Εμπρός» τις δικές εντυπώσεις του για τον γλεντζέδικο Μπουρνόβα: «Εκαυχάτο και με το δίκηο του ότι είχε τους καλύτερους χορευτάδες της Ανατολής, τους καλύτερους τραγουδιστάδες και τα ωραιότερα κορίτσια. (…) Με κορμί λυγερό σαν Αρτεμις, με μάτια μεγάλα Βηθλεεμίτικα και μαλλιά που θα τα ζήλευε η Μαγδαληνή. Η Μπουρνοβαλιά χρωστούσε την ομορφιά της στο νερό. Αυτό εμπιστεύετο».
Τραγούδια γράφτηκαν ακόμη και για τις παραμάνες της Σμύρνης. Οι κοπέλες αυτές, σημειώνει ο συγγραφέας, κατάγονταν συνήθως από νησιά του Αιγαίου και έφταναν στη Μικρά Ασία για να εργαστούν. Παρ’ όλο που οι παραμάνες έκαναν και άλλες δουλειές εκτός της τροφού, «πρέπει να τις ξεχωρίζουμε από τις υπηρέτριες που τις αποκαλούσαν συνήθως δούλες». Βέβαια η ζωή τους δεν ήταν πάντα τόσο ειδυλλιακή όσο την παρουσίαζαν οι στιχουργοί της εποχής.
Ο Αριστομένης Καλυβιώτης παρότι ασχολείται πέντε δεκαετίες με την παραδοσιακή ελληνική μουσική, τα αστικά – λαϊκά τραγούδια της Σμύρνης και τα ρεμπέτικα, με μελέτες και ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια, δεν μπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι πολλά από αυτά τα τραγούδια εξαπλώθηκαν τόσο πολύ και μέχρι σήμερα κυκλοφόρησαν τόσο πολλές επανεκτελέσεις τους. Είναι φανερό, υπογραμμίζει στον επίλογο, ότι τα τραγούδια της Σμύρνης συγκινούν ακόμη τις νεότερες γενιές.
