Ο Σλοβένος Μάρκο Ρούπνικ (γενν. 1954) είναι ο καλύτερος σήμερα εικαστικός δημιουργός, ειδικά στην τέχνη του ψηφιδωτού, της Καθολικής Εκκλησίας. Το 1973 εισέρχεται στο τάγμα των Ιησουιτών και χειροτονείται ιερέας το 1985. Ο π. Ρούπνικ έχει δημιουργήσει 231 ψηφιδωτά έργα σε εμβληματικούς καθολικούς ναούς. Κόσμησε το παπικό παρεκκλήσι Redemptoris Mater στο Βατικανό (του το ανέθεσε το 1996 ο ίδιος ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄), την Αγία Τριάδα στη Φάτιμα της Πορτογαλίας, έργο του Ελληνα αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τομπάζη (1939-2024), την πρόσοψη της βασιλικής της Παναγίας του Ροδαρίου στη Λούρδη, καθώς και άλλα σημεία του προσκυνήματος, αρκετούς καθεδρικούς ναούς σε όλο τον κόσμο. Μόνο στη Ρώμη υπάρχουν 43 παρεκκλήσια και εκκλησίες με έργα δικά του και του ατελιέ του (Aletti). Ο π. Ρούπνικ σήμερα κατηγορείται για σεξουαλική κακοποίηση, επί δεκαετίες, πολλών γυναικών (μοναχών και λαϊκών). Οι καταθέσεις εναντίον του είναι συντριπτικές. Το τάγμα των Ιησουιτών τον Ιούνιο του 2023 τον διέγραψε από τις τάξεις του. Η υπόθεση δικαστικά δεν έχει κλείσει.
Η περίπτωση του Μάρκο Ρούπνικ θέτει ερωτήματα στην Καθολική Εκκλησία που δεν είχαν θέσει οι άλλες περιπτώσεις κληρικών ενόχων για σεξουαλική κακοποίηση. Τι θα γίνει με τα έργα του στους ναούς, θα παραμείνουν; Είναι δυνατό ένας ιερέας να τελεί τα μυστήρια της Εκκλησίας ενώπιον των έργων ενός βιαστή; Και οι πιστοί, τώρα που πια ξέρουν, πόσο μπορούν να προσεύχονται μπροστά σε αυτά τα έργα; Και οι βιασμένες γυναίκες; Μπορεί η Εκκλησία να αδιαφορήσει για την ψυχική συντριβή τους και να κάνει σαν να μη συμβαίνει τίποτε; Οπως καταθέτουν οι ίδιες, ορισμένες από αυτές κακοποιήθηκαν σεξουαλικά κατά τη διάρκεια ακριβώς της δημιουργίας των έργων αυτών, κάτω από μια σκαλωσιά ή όσο χρησίμευαν ως μοντέλα στον ζωγράφο. Δεν είναι όμως μόνο τα ψηφιδωτά στους ναούς, τα έργα του Ρούπνικ αναπαράγονται σε πλήθος έντυπων και ψηφιακών μέσων της Εκκλησίας. Τι πρέπει και τι μπορεί να γίνει με όλα αυτά, χωρίς μάλιστα προσχώρηση στην cancel culture; Η απάντηση δεν είναι ασφαλώς εύκολη και γίνεται ακόμη δυσκολότερη αν συνυπολογίσουμε και το νομικό ζήτημα των πνευματικών δικαιωμάτων του δημιουργού.
Θα σταθώ στο παράδειγμα του προσκυνήματος της Λούρδης, όπου τα έργα του Ρούπνικ κυριαρχούν. Εκατομμύρια προσκυνητές κάθε χρόνο από όλο τον κόσμο, και ανάμεσά τους πολλοί άρρωστοι και λαβωμένοι άνθρωποι. Μπορούν άραγε οι γυναίκες αυτές που κακοποιήθηκαν από τον Ρούπνικ να ζητήσουν σήμερα παρηγορά στη Λούρδη; Ο επιχώριος επίσκοπος Ζαν-Μαρκ Μικά ανακοίνωσε ότι, προς το παρόν, τα έργα του Ρούπνικ θα πάψουν να αναδεικνύονται με το φως κατά τη βραδινή λιτανεία των προσκυνητών, μέχρι να απομακρυνθούν οριστικά από εκεί, καθώς είναι τεχνικώς αποσπάσιμα, και να τοποθετηθούν σε άλλους, μη εκκλησιαστικούς χώρους. Για τον επίσκοπο της Λούρδης, η ζωή ενός ανθρώπου είναι πολυτιμότερη και από το ωραιότερο έργο τέχνης, και αυτή την ιδέα θέλει να τη βεβαιώσει με τον πιο ισχυρό τρόπο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η καθολική φιλανθρωπική αδελφότητα The Knights of Columbus ανακοίνωσε στις 11 Ιουλίου ότι θα καλύψει δύο ψηφιδωτά του Ρούπνικ, στην Ουάσιγκτον και στο Νιου Χέιβεν, αρχικά με ύφασμα και εν συνεχεία, μονιμότερα, με γύψο.
Αν αποφασίζαμε να διαβάζουμε βιβλία, να βλέπουμε ζωγραφική ή να ακούμε μουσική με κριτήριο τον ηθικό βίο του δημιουργού, δεν θα μας έμεναν και πολλά έργα.
Απέναντι σε μια τέτοια στάση υπάρχει και διατυπώθηκε ήδη ο πραγματολογικός αντίλογος ότι πολλοί ναοί κοσμούνται με έργα ανθρώπων που ο βίος τους απείχε πολύ από του να είναι ενάρετος. Ο Καραβάτζο (1571-1610), αίφνης, έργα του οποίου θαυμάζουμε σε εκκλησίες της Ρώμης, είχε σκοτώσει άνθρωπο και είχε καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο. Υπάρχει κανείς που διανοείται σήμερα να τα ξηλώσουμε από εκεί; Ασφαλώς όχι· έχουν όμως περάσει τετρακόσια χρόνια από τότε, δεν ζει κανείς γύρω μας από τα θύματά του και επιπλέον, τα έργα αυτά δεν έχουν καμία λειτουργική (liturgical) σημασία, κανείς δεν προσεύχεται ενώπιόν τους, τα προσεγγίζουμε απλώς αισθητικά.
Το ζήτημα έχει γενικότερη σημασία, πέρα από το τι θα κάνει η Καθολική Εκκλησία με τα έργα του Ρούπνικ. Ο ανήθικος βίος ενός δημιουργού δεν καθιστά οπωσδήποτε ανήθικο και το έργο του. Αν αποφασίζαμε να διαβάζουμε βιβλία, να βλέπουμε ζωγραφική ή να ακούμε μουσική με κριτήριο τον ηθικό βίο του δημιουργού, δεν θα μας έμεναν και πολλά έργα. Αλλωστε, ποιος την ξέρει πραγματικά τη ζωή ενός άλλου; Δεν θέλω να πω ότι η ιδιωτική ζωή ενός ανθρώπου δεν έχει σημασία ή ότι δεν επηρεάζει καθόλου τη δημόσια ζωή του. Ενας δικαστής που είναι άδικος στην ιδιωτική του ζωή, μπορεί να είναι δίκαιος ως δικαστής; Δεν το πιστεύω, χωρίς ωστόσο να το αποκλείω ολότελα. Στην τέχνη, πάντως, τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα, επειδή η δημιουργία ενός έργου είναι μια πιο σκοτεινή υπόθεση, που συντελείται χωρίς ο ίδιος δημιουργός να ξέρει πραγματικά από πού και πώς πηγάζει. Εν προκειμένω, είναι ποτέ δυνατό ένας κακοποιός, φονιάς ή βιαστής να δημιουργήσει έργο γνήσια θρησκευτικό; Η δική μου απάντηση είναι πως ναι, κατηγορηματικά, γιατί και μέσα στην ψυχή ενός κακούργου μπορεί να ζει η ανάγκη του Θεού, που να γυρεύει (και να βρίσκει) τρόπο να εκφραστεί. Κανείς άνθρωπος δεν ισούται με τις πράξεις του, ο καθένας μας εξάλλου είναι ικανός τη μια στιγμή για το καλύτερο και την άλλη για το χειρότερο. Θεωρώ ότι τα έργα του Ρούπνικ είναι σημαντική εκκλησιαστική τέχνη. Τις εγκληματικές πράξεις του ας τις κρίνουν τα δικαστήρια.
Ο εκκοσμικευμένος άνθρωπος της νεωτερικότητας μπορεί ευτυχώς και διακρίνει την ηθική αξία μιας ζωής από την αξία ενός έργου. Δεν είναι πάντως εύκολη, πρέπει να παραδεχτούμε, αυτή η διάκριση για έναν πιστό, προκειμένου περί έργων εκκλησιαστικής – λειτουργικής τέχνης, και είναι εντελώς αθέμιτο να ζητάμε την αποδοχή της από τα θύματα ενός κακοποιού. Μιας και έχει αποκλειστεί από όλους το ενδεχόμενο της καταστροφής των έργων του Ρούπνικ, ό,τι και αν αποφασιστεί γι’ αυτά κατά περίπτωση, δεν ανησυχώ για τη μελλοντική τύχη τους: έπειτα από χρόνια, όταν κανένα από τα θύματά του δεν θα ζει, θα ξαναπάρουν τη θέση που τους αξίζει, όση τους αξίζει.
