Στην οθόνη βλέπουμε το πρόσωπο της Λεϊλά, μιας Γαλλίδας μουσικού που αναζητάει την ιστορία του πατέρα της και την καταγωγή της στο κατεστραμμένο Ιράκ, στο ντοκιμαντέρ «From Abdul to Leila». Ο ήλιος έχει ώρα που έδυσε πίσω από τα πολύχρωμα σπίτια του Καστελλόριζου και ένα δροσερό αεράκι που έρχεται από τη θάλασσα κάνει τα πράγματα πιο ευχάριστα. Λίγο νωρίτερα, μπροστά από την ίδια οθόνη, μια ομάδα μικρών κοριτσιών χόρευε παραδοσιακούς ελληνικούς χορούς, από συρτό και καλαματιανό μέχρι σούστα και πεντοζάλι. Ακριβώς δίπλα, στην προκυμαία, στέκεται επιβλητική η πυραυλάκατος «Ρίτσος», μόνιμος φρουρός του ακριτικού νησιού. Τα σκάφη που μεταφέρουν καθημερινά τουρίστες από το γειτονικό Κας της Τουρκίας έχουν αναχωρήσει προ πολλού για το τελευταίο δρομολόγιο της επιστροφής. Οι βαρκάρηδες, που τα πρωινά, κάτω από τον καυτό ήλιο, μεταφέρουν Ιταλούς τουρίστες, ηλιοκαμένους σκηνοθέτες, παραγωγούς και κριτικούς στη Γαλάζια Σπηλιά και στον Αγιο Γεώργιο για βουτιές, έχουν δέσει τα σκάφη τους και σημειώνουν τα δρομολόγια της επόμενης ημέρας. Η τελετή λήξης του 9ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Beyond Borders έχει ξεκινήσει.
Μπορεί να μοιάζει κλισέ, αλλά η εικόνα πράγματι μιλάει από μόνη της. Σε αυτό το μικρό νησί με τη μεγάλη ιστορία, τα χρωματιστά «κουφετένια» σπίτια, την ειδική γεωπολιτική σημασία, τις ακριβές τιμές και τους πλούσιους τουρίστες, τη μεσημεριανή σιέστα και τα εντυπωσιακά γιοτ, το φεστιβάλ Beyond Borders φαίνεται πως έχει βρει τον τρόπο να φέρνει σε επαφή ανθρώπους από διαφορετικά οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά περιβάλλοντα και να τους συγκεντρώνει για μία εβδομάδα κάθε Αύγουστο κάτω από τρεις υπαίθριες σκηνές, παρουσιάζοντας ταινίες τεκμηρίωσης από όλο τον κόσμο.
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να το δει. Ανάμεσα σε ηλιοκαμένους τουρίστες που ξεροψήνονται στις ξαπλώστρες της Μεγίστης και βουτάνε από τα βράχια και τις πλατφόρμες της προκυμαίας βλέπαμε να κυκλοφορούν φέτος σκηνοθέτες, παραγωγοί, κινηματογραφιστές και κριτικοί και να συζητούν για μια ιστορία πατέρα και γιου στη Βερίγγειο Θάλασσα («Koka»), για το πώς έχασαν και ξαναβρήκαν το νόημα στη ζωή η Καρίνα και η 84χρονη γιαγιά της σε ένα μικρό χωριό της Ουκρανίας («My place Ozerna»), για την πρώτη γυναίκα με σύνδρομο Down που έπαιξε σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου («Λώξη») ή για τη συγκλονιστική ιστορία του Παλαιστινίου γιατρού, δρος Ιζελντίν Αμπουελαΐς, που παρά τον χαμό των δικών του παιδιών του από ισραηλινό τανκ, εκείνος εργάζεται σε νοσοκομείο του Ισραήλ ξεγεννώντας παιδιά Ισραηλινών γυναικών («I shall not hate»).
«Οταν ξεκινήσαμε πριν από οκτώ χρόνια, οι δημιουργοί υπέβαλαν περίπου 65 ταινίες από δέκα χώρες. Τα τελευταία χρόνια υποβάλλονται κατά μέσον όρο 1.000 ταινίες από 100 χώρες», μας λέει η καλλιτεχνική διευθύντρια του φεστιβάλ και ιστορικός Ειρήνη Σαρίογλου. Κάθε χρόνο η διοργάνωση, συμπληρώνει, προσπαθεί να βελτιώνεται και να μεγαλώνει ποσοτικά και ποιοτικά. Εκτός από την αύξηση στον αριθμό των ταινιών, το φεστιβάλ σημείωσε μια σημαντική αύξηση στα χρηματικά έπαθλα που συνοδεύουν τα βραβεία του. Φέτος οι νικητές μοιράστηκαν το διόλου ευκαταφρόνητο ποσό των 27.500 ευρώ. Επίσης, βραβείο απονέμει, μεταξύ άλλων, η διεθνής επιτροπή κριτικών FIPRESCI, κάτι ασυνήθιστο για μικρής κλίμακας φεστιβάλ, ενώ η διοργάνωση διατηρεί συνεργασίες με το γαλλογερμανικό Arte και το γερμανικό κανάλι ZDF. Διοργανώνει επίσης διάφορα masterclass και σεμινάρια και πλατφόρμες δικτύωσης δημιουργών με στελέχη της κινηματογραφικής αγοράς και χρηματοδότες. «Το μέγεθος του νησιού είναι ανθρώπινο και αυτό βοηθάει στη γνωριμία και στη δικτύωση των καλεσμένων μας. Επίσης, το φεστιβάλ μπορεί να γίνεται σε ένα μικρό μέρος, αλλά οι βραβευμένες ταινίες του προβάλλονται σε Αθήνα, Γενεύη και Κωνσταντινούπολη και προσπαθούμε να τις προβάλλουμε και σε περισσότερες χώρες», τονίζει η κ. Σαρίογλου.
«Το φεστιβάλ γίνεται σε ένα μικρό μέρος, αλλά οι βραβευμένες ταινίες του προβάλλονται σε Αθήνα, Γενεύη και Κωνσταντινούπολη», λέει η Ειρήνη Σαρίογλου.
Η καλλιτεχνική διευθύντρια του φεστιβάλ και ιστορικός του Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών και του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης γεννήθηκε στην Πόλη και γνώρισε το νησί, όπως και πολλοί άλλοι, μέσα από τον κινηματογράφο. «Ηρθαμε για πρώτη φορά με την οικογένειά μου αφού είδαμε το “Mediterraneo” και το νησί ήταν όπως φαίνεται στην ταινία. Με ερείπια, δυο ταβέρνες, καταλύματα με εξωτερικές τουαλέτες, αλλά για εμένα ήταν γραφικό και αυθεντικό», μας λέει. Η κ. Σαρίογλου ερωτεύθηκε το νησί και από τότε δεν σταμάτησε να το επισκέπτεται. Μέχρι που το 2016 διοργάνωσε το πρώτο φεστιβάλ με ντοκιμαντέρ αμιγώς ιστορικού προφίλ. «Η αρχική ιδέα ήταν να το κάνουμε μερικές μέρες στο νησί και μερικές στο γειτονικό Κας της Τουρκίας, αλλά η απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου μάς ανάγκασε να ματαιώσουμε αυτό το σχέδιο», λέει.
Κάτω από το Κάστρο του Καστελλόριζου, στην άκρη του λιμανιού, βρίσκεται το παλιό, αποκατεστημένο τζαμί του νησιού που χτίστηκε το 1755. Εκεί διαβάζουμε ότι από χώρος λατρείας μετατράπηκε σε φυλακή και στρατώνα από τις ξένες δυνάμεις που επικράτησαν στο νησί στις αρχές του 20ού αιώνα. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο χώρος μετατράπηκε σε αποθήκη, ενώ σήμερα φιλοξενεί μια μικρή λαογραφική συλλογή. Η ακμή που γνώρισε το νησί στα μέσα του 19ου αιώνα, έχοντας ένα ειδικό αυτοδιοικητικό καθεστώς από την Υψηλή Πύλη, διακόπτεται προσωρινά το 1821, όταν το νησί συμμετέχει στον αγώνα της ανεξαρτησίας.
Η μετανάστευση
Σε ένα παλιό ντοκιμαντέρ που προβάλλεται στο εσωτερικό του τεμένους βλέπουμε τη σταδιακή εγκατάλειψή του από τους μόνιμους κατοίκους του που ξεκίνησε το 1913, μετά την επανάσταση των νησιωτών που ήθελαν την ένωση με την Ελλάδα. Πριν από την πολυπόθητη ενσωμάτωση που πραγματοποιήθηκε το 1948, το νησί δοκιμάστηκε από τη γαλλική, την ιταλική και τη βρετανική κατοχή. Η μετανάστευση κορυφώθηκε στη διάρκεια των πολέμων και μετά τον βομβαρδισμό του νησιού από τις ναζιστικές δυνάμεις. Οι κάτοικοί του έφυγαν για την ηπειρωτική Ελλάδα ή πέρασαν τον ωκεανό για μια καλύτερη τύχη.
Η σύνθετη ιστορία του νησιού έκανε ακόμα πιο ταιριαστή τη θεματική του φετινού φεστιβάλ, που ήταν εστιασμένη σε ιστορίες προσφύγων και μετακινήσεων με αφορμή τα 100 χρόνια από την εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάννης. Δεν ήταν τυχαία όμως ούτε η επιλογή της τιμώμενης χώρας, που για φέτος ήταν η Αυστραλία. Περίπου 80.000 Αυστραλοί έχουν καταγωγή από το Καστελλόριζο, καθώς η μακρινή ήπειρος της Ωκεανίας ήταν ένας συχνός προορισμός για τους μετανάστες της εποχής.
Ενας από αυτούς ήταν το 1913 ο Μανόλης Χαλίκης, ο οποίος ταξίδεψε από το Καστελλόριζο στη Βραζιλία, στην Αυστραλία και στις ΗΠΑ. Σε ένα από τα ταξίδια του ο Χαλίκης γύρισε στο νησί για να «διαλέξει» νύφη και πήρε με ευκολία μια γυναίκα ανώτερης τάξης λόγω της πολύτιμης, για την εποχή, πράσινης κάρτας. «Με τον αδελφό του ήρθε και πήραν δύο νύφες από τα καλύτερα σόγια του νησιού και έφυγαν στην Αμερική. Οταν πήρε σύνταξη ξαναγύρισε στην Αυστραλία και έμεναν πολύ κοντά στο σπίτι μας», μας λέει σε σπαστά ελληνικά ο Νίκος Βογιατζής, εγγονός του μετανάστη Χαλίκη. «Η γιαγιά μου μας έλεγε ιστορίες για ένα νησί με κάστρα, πειρατές, άνοιγε την κασέλα της και έβγαζε μεταξωτά υφάσματα και χρυσές κλωστές. Ηταν ένας κόσμος φαντασίας που για εμάς ήταν κάτι μοναδικό».
Ο 73χρονος σήμερα επισκέφθηκε το νησί τη δεκαετία του ’70 ως φοιτητής, για να βρει το σπίτι της γιαγιάς του ερειπωμένο. Περίπου 30 χρόνια μετά, γύρισε ξανά και με πολλές δυσκολίες κατάφερε να το αποκαταστήσει. Ενα τριώροφο κτίσμα, δίπλα στο παλιό τζαμί, βαμμένο στο χρώμα της ώχρας, στο οποίο μας υποδέχεται. Σε αυτό το σπίτι επιστρέφει κάθε χρόνο τέτοια εποχή και παρακολουθεί τα τελευταία χρόνια τις προβολές του φεστιβάλ. «Το Καστελλόριζο τα έχασε όλα. Αλλά οι άνθρωποι που έμειναν εδώ επιβίωσαν παρά τις δυσκολίες. Εύκολα μπορεί κανείς να τους ασκήσει κριτική για διάφορα πράγματα, όπως και εκείνοι μπορεί να κάνουν το ίδιο απέναντί μας, απέναντι στους “ξένους”. Το φεστιβάλ δημιουργεί μια πλατφόρμα πολιτισμού στο νησί και βοηθάει στην πολιτισμική εμβάθυνση του τόπου. Οσοι μένουν εδώ έχουν μάθει πολλά για την κληρονομιά τους μέσα από αυτές τις εκδηλώσεις», μας λέει.
«Οσοι έμειναν εδώ επιβίωσαν παρά τις δυσκολίες. Το φεστιβάλ δημιουργεί μια πλατφόρμα πολιτισμού στο νησί», επισημαίνει ο 73χρονος Νίκος Βογιατζής.
Από τα ηχεία ακούγονται τώρα τα μηνύματα των σκηνοθετών που βραβεύονται από τις επιτροπές του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Beyond Borders, ευχαριστίες θερμές και μια διαμαρτυρία για την Παλαιστίνη. Η τελετή λήξης το βράδυ της περασμένης Κυριακής ολοκληρώνεται με κυκλωτικούς χορούς και φωτογραφίες απέναντι από την πυραυλάκατο και τα ιστιοπλοϊκά να λικνίζονται απαλά μπροστά από τα φώτα της προκυμαίας.
