Το ραντεβού μας με την κ. Eφη Μαλάμου είχε κλειστεί ατύπως εδώ και μήνες. Κάποια στιγμή το καλοκαίρι θα επισκεπτόμουν την Πινακοθήκη Χαρακτικής στη Ζίτσα Ιωαννίνων, στις αίθουσες της οποίας θα με ξεναγούσε η ίδια, κόρη του σπουδαίου Ζιτσιώτη ζωγράφου Κώστα Μαλάμου (1913-2007) και πρόεδρος του Συλλόγου των Φίλων Πινακοθήκης Χαρακτικής, που φέρει το όνομά του.
Συναντηθήκαμε ένα απομεσήμερο στα μέσα Αυγούστου, με το χαυνωτικό λιοπύρι στην κορύφωσή του και το χωριό αποσυρμένο στην καλοκαιρινή του ραστώνη. Η Ζίτσα βρίσκεται μόλις 25 χιλιόμετρα βορειοδυτικά των Ιωαννίνων και είναι χτισμένη στην αριστερή όχθη του ποταμού Καλαμά. Στη διαδρομή, πλησιάζοντας στο χωριό, τα δέντρα και η βλάστηση πυκνώνουν· άφθονες πληθωρικές συκιές, κλήματα και αμπέλια. Η περιοχή με τη μεγαλύτερη αμπελουργική ζώνη στην Hπειρο φημίζεται για τα ωραία κρασιά και τα οινοποιεία της.
Με υποδέχθηκε στην περιποιημένη αυλή του πετρόκτιστου πατρικού της, με το παλιό πηγάδι στη μέση, την μπίμτσα (κελάρι) με το πατητήρι, προσφέροντας κρύο νερό και γλυκό νεράντζι. Στη Ζίτσα μεγάλωσε και ενηλικιώθηκε ο Κώστας Μαλάμος και από νωρίς σχεδίαζε να κληροδοτήσει στο χωριό του μια πολύτιμη καλλιτεχνική παρακαταθήκη.
Οδεύουμε προς την Πινακοθήκη, που στεγάζεται σε παραδοσιακό κτίριο ηπειρωτικής αρχιτεκτονικής, το οποίο έχει παραχωρήσει ο Δήμος Ζίτσας. Η έκθεση, που έχει σχεδιαστεί από τον Δ. Παυλόπουλο, αναπτύσσεται σε έξι αίθουσες, στο ισόγειο και τον πρώτο όροφο του κτιρίου. Η συλλογή περιλαμβάνει περίπου 500 έργα, τα οποία χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Eνα έργο πνοής με έξοχα δείγματα πολυάριθμων χαρακτών και ζωγράφων. Ο Μαλάμος πορευόταν με γνώμονα την πολιτιστική αποκέντρωση, που στην περίπτωση της Ζίτσας έδωσε και την πρώτη δημόσια πινακοθήκη – μουσείο χαρακτικής στην Ελλάδα, καλύπτοντας έτσι το εγνωσμένο κενό που υπήρχε. Το ίδιο συνέβη και με τη Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων, που ξεκίνησε με δική του πρωτοβουλία.
Η συλλεκτική δραστηριότητα του Μαλάμου, όπως και στην περίπτωση της Πινακοθήκης Ιωαννίνων, οδήγησε στη συγκρότηση της έξοχης και πλήρους αυτής συλλογής χαρακτικών στη Ζίτσα. Στην έκδοση του 2013 για την Πινακοθήκη Χαρακτικής Δήμου Ζίτσας, ο ιστορικός τέχνης Δημήτρης Παυλόπουλος γράφει πως «το έναυσμα που πυροδότησε το ειδικό ενδιαφέρον του Μαλάμου για τα χαρακτικά ήταν η γνωριμία του με τον Δημήτρη Γαλάνη το 1950 και η μακρόχρονη φιλία που τους συνέδεσε. (…)».
Η συλλογή στεγάζεται σε κτίριο ηπειρωτικής αρχιτεκτονικής, το οποίο παραχώρησε ο Δήμος Ζίτσας.
Χαρακτηριστική ήταν η τάση του Μαλάμου για πολυφωνία, καθώς συνέλεγε έργα παλιών και νέων δημιουργών, καταξιωμένων δασκάλων και υποσχόμενων μαθητών. Η συλλογή ολοένα εμπλουτίζεται και μεγαλώνει με τις φροντίδες πλέον της Εφης Μαλάμου: «Σκοπός του πατέρα μου ήταν να κάνει γνωστή την τέχνη της χαρακτικής, που για χρόνια ήταν παραγνωρισμένη. Ηθελε αυτό να γίνει στη Ζίτσα, ώστε ο κόσμος να γνωρίσει και το χωριό του. Η πινακοθήκη ξεκίνησε το 2000 με τη μεταφορά των έργων. Ο ίδιος πρόλαβε να τη δει στημένη και ήταν πολύ ικανοποιημένος. Από το 2007 άρχισε να λειτουργεί συστηματικά, ενώ το 2013, στην επέτειο των γενεθλίων του, έγιναν τα επίσημα εγκαίνια.
Η κ. Μαλάμου διευκρινίζει ότι «τα έργα που συγκέντρωσε ο Μαλάμος είναι περίπου 230. Τα επόμενα ήρθαν στην πορεία κι εξακολουθούν να έρχονται από προσφορές καλλιτεχνών, πράγμα που με ευχαριστεί ιδιαίτερα. Η πινακοθήκη είναι σχεδόν πλήρης και απόλυτα αντιπροσωπευτική, λείπουν ελάχιστα ονόματα σε σχέση με τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης. Υπάρχει αλφαβητικός κατάλογος, καθώς και φωτογραφίες όλων των έργων. Στα άμεσα σχέδιά μας είναι η έκδοση δίγλωσσου λευκώματος που θα τα περιλαμβάνει όλα».
Στα 230 έργα που συγκέντρωσε ο Μαλάμος ήρθαν να προστεθούν ακόμη περισσότερα από προσφορές καλλιτεχνών.
Στην κεντρική αίθουσα του ισογείου υπάρχει προθήκη με εκθέματα που προσφέρουν στον επισκέπτη ολοκληρωμένη εικόνα για την τέχνη της χαρακτικής, τις τεχνικές της και τη διαδικασία παραγωγής ενός χαρακτικού έργου, από τα πρώτα στάδια έως και το τύπωμα. Ξεχωρίζουν σπάνια εκθέματα, όπως οι ξυλογραφικές μήτρες του Γιάννη Κεφαλληνού με πρωτογράμματα και διακοσμητικά στοιχεία, μια χαλκογραφική μήτρα της χαράκτριας Λέλας Πασχάλη με το κοπίδι της που φέρει εγχάρακτο το αρχικό του ονόματός της, κ.ά.
Εργα καλλιτεχνών, όπως οι Δημήτρης Γαλάνης, Αγγελος Θεοδωρόπουλος, Λυκούργος Κογεβίνας, Γιάννης Κεφαλληνός, Γιώργος Μόσχος, Α. Τάσσος, Βάσω Κατράκη, Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Νίκος Εγγονόπουλος, Σπύρος Βασιλείου, Χρίστος Δαγκλής, Κώστας Γραμματόπουλος, Γιάννης Μόραλης, Γιώργης Βαρλάμος, Γιάννης Γαΐτης, Δημήτρης Μυταράς, Κώστας Τσόκλης, Παναγιώτης Τέτσης, Τάκης Κατσουλίδης, Βασίλης Καζάκος, αλλά και νεότεροι όπως Ρουμπίνα Σαρελάκου, Εύα Μελά, Χριστόδουλος Γκαλτέμης, Μίλτος Παντελιάς, Γιάννης Γουρζής περιλαμβάνονται στη συλλογή.
Ζητούμενο για την κ. Μαλάμου είναι «ένας μεγαλύτερος χώρος για τις αυξανόμενες ανάγκες της πινακοθήκης και τη φιλοξενία των έργων, ώστε να υπάρχει δυνατότητα περιοδικών εκθέσεων. Οι επιφάνειες εδώ είναι πλέον ανεπαρκείς και τα έργα είναι στριμωγμένα. Θα ήταν πραγματικά ευχής έργο να βρούμε τους πόρους και να αξιοποιήσουμε τη μεγάλη εγκαταλελειμμένη μαθητική εστία στη Ζίτσα, που πρότεινε να μας παραχωρήσει ο δήμος. Θα είχαμε τη δυνατότητα να κάνουμε πληρέστερη παρουσίαση των έργων και να αξιοποιήσουμε τους μεγάλους χώρους που διαθέτει για τα εργαστήριά μας».
Συμπόσια και εργαστήρια για χαράκτες και κεραμίστες
Σε ειδικό χώρο της Πινακοθήκης στεγάζονται αυτή τη στιγμή και λειτουργούν ένα πρότυπο εργαστήρι χαρακτικής εξοπλισμένο με όλα τα μέσα που χρειάζονται για να παραχθεί ένα χαρακτικό έργο, και ένα εργαστήρι κεραμικής πλήρως εξοπλισμένο, με σκοπό την εκμάθηση της κεραμικής τέχνης, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη χαρακτική.
Υπάρχει, επίσης, βιβλιοθήκη στην οποία φιλοξενούνται πάνω από 1.600 τίτλοι βιβλίων θεωρίας και κριτικής της τέχνης, ιστορίας, αρχαιολογίας, λαογραφίας, κατάλογοι εκθέσεων και σπάνιων καλλιτεχνικών περιοδικών. «Κάθε δωρεά σχετικών βιβλίων και εκδόσεων είναι ευπρόσδεκτη», λέει η κ. Μαλάμου. Οσο για την επισκεψιμότητα σχολιάζει πως «είναι ικανοποιητική, έρχονται πολλοί ξένοι και Ελληνες φιλότεχνοι, καθώς και μαθητές σχολείων κάθε χειμώνα. Ωστόσο τα πράγματα θα ήταν καλύτερα αν η πινακοθήκη ήταν γνωστή στο ευρύτερο κοινό. Στα Γιάννενα, π.χ., θα μπορούσαν να υπάρχουν σχετικές πινακίδες, καθώς και σχετική αναφορά στους καταλόγους της περιφέρειας με τα αξιοθέατα, τα μουσεία κ.λπ.».
Στη βιβλιοθήκη της Πινακοθήκης φιλοξενούνται πάνω από 1.600 τίτλοι βιβλίων θεωρίας και κριτικής της τέχνης, ιστορίας, αρχαιολογίας, λαογραφίας κ.ά.
Στην Πινακοθήκη έχουν διοργανωθεί με χρηματοδότηση του δήμου δύο συμπόσια Χαρακτικής, το πρώτο το 2013 και το δεύτερο το 2018. Το πρώτο πραγματοποιήθηκε με αφορμή τα επίσημα εγκαίνια της Πινακοθήκης και τη συμμετοχή επτά Ελλήνων χαρακτών οι οποίοι σχεδίασαν, χάραξαν και τύπωσαν από ένα γνήσιο χαρακτικό, με το φιλότεχνο κοινό να παρακολουθεί τη δραστηριότητα σε όλη τη διάρκειά της. Το δεύτερο είχε τίτλο «Φυτά και δέντρα της Ηπείρου μέσα από την τέχνη της Χαρακτικής» και συμμετείχαν έξι χαράκτες. Με τη λήξη του οι καλλιτέχνες πρόσφεραν τα έργα που φιλοτέχνησαν στη συλλογή της Πινακοθήκης.
Η επίσκεψή μας στην Πινακοθήκη Χαρακτικής Ζίτσας συνέπεσε με το σεμινάριο-εργαστήρι κεραμικής τέχνης από την κεραμίστρια Νέλλη Γιαχανατζή, η οποία δώρισε προ ετών στον Σύλλογο Φίλων της Πινακοθήκης τον πλήρη εξοπλισμό του εργαστηρίου της. Εχοντας λάβει μέρος και στα δύο συμπόσια Χαρακτικής που διοργάνωσε η Πινακοθήκη πάντρεψε την κεραμική με τη χαρακτική. Στη διοργάνωση του φετινού εργαστηρίου, που χρηματοδοτήθηκε από τον δήμο, συμμετείχαν πάνω από σαράντα άτομα, αναζητώντας, σύμφωνα με την κεραμίστρια, «την ψυχική ηρεμία και την ικανοποίηση που προσφέρει η διαδικασία να φτιάχνεις από το χώμα κάτι δικό σου, με τα χέρια σου».
Τέχνη και οίνος
Μια άλλη, πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία που συνέδεσε την τέχνη με την οινική κουλτούρα της περιοχής έλαβε χώρα το 2019. Η ιδέα ήταν ένας διαγωνισμός για ετικέτες φιαλών, φιλοτεχνημένες από χαράκτες της Πινακοθήκης. Τα έξι έργα που δημιουργήθηκαν είχαν ως θέμα το σταφύλι και εκτίθενται έκτοτε στην αίθουσα γνωστού οινοποιείου της Ζίτσας. Παρόμοιες συνέργειες θα μπορούσαν να έχουν λαμπρό μέλλον, αποφέροντας εξαιρετικά αποτελέσματα στην ανάδειξη της ευρύτερης περιοχής της Ζίτσας και ευρύτερα της Ηπείρου.
Κλείνοντας η κ. Μαλάμου δεν έχει παρά ευχαριστίες να απευθύνει στον Δήμο Ζίτσας και τους Ζιτσιώτες που από την πρώτη στιγμή αγκάλιασαν και εξακολουθούν να στηρίζουν έμπρακτα το έργο της Πινακοθήκης.
Οσο για τον πολιτιστικό φορέα με την επωνυμία Σύλλογος Φίλων Πινακοθήκης Χαρακτικής «Κώστας Μαλάμος», σκοπό έχει την ανάληψη δραστηριοτήτων για την παροχή βοήθειας και υποστήριξης της Πινακοθήκης. Το μέλλον ωστόσο είναι αβέβαιο, και μια σκέψη της, που μοιράζεται μαζί μας, είναι η ένταξή της κάποια στιγμή στην Εθνική Πινακοθήκη προκειμένου να διασφαλιστεί η τύχη της.
