Με το που άρχισαν να πέφτουν οι πρώτες βόμβες στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022 πολλοί, και από τα δύο στρατόπεδα, πήραν τα όπλα και άλλοι τις… κάμερες. Αρχικά φωτορεπόρτερ και δημοσιογράφοι από όλο τον κόσμο, πολύ σύντομα ωστόσο και κινηματογραφιστές, οι οποίοι έσπευσαν να δημιουργήσουν ντοκιμαντέρ γύρω από τη μεγάλη πολεμική σύγκρουση του καιρού μας. Κάποιοι μάλλον βιάστηκαν ή παρασύρθηκαν από τις προσωπικές τους «σταυροφορίες», παράγοντας φτωχά αποτελέσματα όπως π.χ. το «Superpower» του Σον Πεν. Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται δύο εξαιρετικά ντοκιμαντέρ, τα οποία είδαμε στο πρόσφατο Φεστιβάλ Βενετίας και αποτελούν συνταρακτικές καταγραφές των όσων συμβαίνουν στην Ανατολική Ευρώπη, ενώ παράλληλα αποφεύγουν, κατά το δυνατόν, τα προπαγανδιστικά αφηγήματα που θολώνουν τη ματιά του ερευνητή-κινηματογραφιστή.
Το πρώτο έχει τίτλο «Russians at War» και προέρχεται από την πλευρά της Ρωσίας. Περίπου δηλαδή, αφού η Ρωσοκαναδή δημιουργός του, Αναστάσια Τροφίμοβα, επέστρεψε εκεί και έκανε την ταινία «σε μια απέλπιδα προσπάθεια να καταλάβω τη γενέτειρα χώρα και τον λαό μου». Η νεαρή Τροφίμοβα αποφάσισε να στρέψει τον φακό της εκεί που σχεδόν κανείς δεν το έχει κάνει έως τώρα: στους Ρώσους στρατιώτες, από τα μετόπισθεν μέχρι την πρώτη γραμμή της μάχης. Το πιο σημαντικό, όλα τα γυρίσματα έγιναν ουσιαστικά κρυφά, δίχως επίσημη άδεια από τη ρωσική στρατιωτική διοίκηση, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την αυθεντικότητα του ντοκουμέντου.
Οι ταινίες «Russians at War» και «Songs of Slow Burning Earth» που είδε η «Κ» στο Φεστιβάλ της Βενετίας, θα προβληθούν στις ελληνικές αίθουσες μέσα στη χρονιά.
Η αφήγηση ξεκινάει στη Μόσχα, εκεί όπου ένας στρατιώτης από την ανατολική Ουκρανία, ο οποίος πολεμάει στο πλευρό των Ρώσων, αποχαιρετάει την οικογένειά του και φεύγει για το μέτωπο. Η Τροφίμοβα τον ακολουθεί κατά πόδας, καταφέρνοντας να εισχωρήσει στη μονάδα του, ωστόσο οι καταγραφές της είναι μετρημένες: βρίσκεται εκεί υπό καθεστώς «ανοχής», το οποίο μπορεί ανά πάσα στιγμή να αρθεί. Αντιθέτως ο φακός απελευθερώνεται όσο πλησιάζουμε στο μέτωπο, όπου εξαρχής γίνεται φανερό ότι επικρατεί μεγάλη σύγχυση. Εκεί η Ρωσίδα κινηματογραφίστρια, έχοντας προφανώς κερδίσει την εμπιστοσύνη των ανδρών της μονάδας, συγκεντρώνει πλούσιο υλικό: μια βραδινή κουβέντα των στρατιωτών γύρω από ένα τραπέζι φορτωμένο βότκα. Οι περισσότεροι δυσκολεύονται να διατυπώσουν τον λόγο για τον οποίο πολεμούν. Κάποιοι λένε ξεκάθαρα ότι χρειάζονται τα χρήματα, άλλοι ότι μάχονται ενάντια στη Δύση και κάποιοι ότι θέλουν να εξολοθρεύσουν τους ναζί. Σχεδόν όλοι δηλώνουν μπερδεμένοι και παρατημένοι από την κεντρική διοίκηση.
Η Τροφίμοβα εξασφαλίζει επίσης εντυπωσιακό υλικό από τις κάμερες των drones· ακολουθεί μια μονάδα τραυματιοφορέων και μαθαίνει τους κώδικες της απώλειας: «300» για τους τραυματίες, «200» για τους νεκρούς, αριθμοί που όλοι επαναλαμβάνουν διαρκώς· συναντά μια ηλικιωμένη στο μισοερειπωμένο σπίτι της, μια ανάσα από την πρώτη γραμμή – νοσταλγεί τον κομμουνισμό, αφού τουλάχιστον τότε «ξέραμε τι μας γινόταν». Το «Russians at War» επρόκειτο να προβληθεί στο εν εξελίξει Φεστιβάλ του Τορόντο, ωστόσο αποσύρθηκε από τους διοργανωτές έπειτα από «σοβαρές απειλές για τη δημόσια ασφάλεια».
Στην άλλη πλευρά του μετώπου εκτυλίσσεται το «Songs of Slow Burning Earth» της Ουκρανής Ολια Ζούρμπα. Εδώ η δράση δεν εστιάζεται στους στρατιώτες αλλά κυρίως στους πολίτες, ξεκινώντας από τις πρώτες κλήσεις που δέχθηκε η επείγουσα γραμμή της αστυνομίας τη μέρα της εισβολής. «Είναι πόλεμος;». «Νομίζω πως ναι». Λίγες ώρες αργότερα στον σταθμό των τρένων του Κιέβου επικρατεί χάος, καθώς χιλιάδες ανθρώποι προσπαθούν απεγνωσμένα να επιβιβαστούν σε βαγόνια με προορισμό τα δυτικά σύνορα της χώρας.
Μια μακροσκελής, σχεδόν απόλυτα σιωπηλή σκηνή, γυρίζεται μέσα από το όχημα που κουβαλάει τη σορό ενός στρατιώτη που επιστρέφει για να ταφεί στο χωριό του. Στη διαδρομή οι πάντες γονατίζουν, τιμώντας τον σαν ήρωα. Αλλού μια παρέα αγοριών παίζουν «πόλεμο», ανάμεσα στα ερείπια ενός οικισμού. Η γη καπνίζει πληγωμένη, προσόψεις κτιρίων χάσκουν μισογκρεμισμένες. Γενικώς η καταγραφή εδώ είναι πιο ποιητική, όχι όμως λιγότερο συγκλονιστική, καθώς μπροστά στα μάτια μας αποκαλύπτεται μια χώρα, η οποία κατά το ήμισυ –το πιο κοντινό στο μέτωπο– είναι ήδη κατεστραμμένη και κατά το υπόλοιπο ζει σε διαρκή τρόμο.
Και τα δύο ντοκιμαντέρ, δημιουργημένα από γυναίκες, διακρίνονται από τη βαθιά ανθρώπινη, ευαίσθητη ματιά τους, και κυρίως από μια αγωνιώδη αναζήτηση του «γιατί». «Πηγαίνω στον πόλεμο τώρα ώστε να μην πάνε τα παιδιά μου αργότερα», επαναλαμβάνουν συμπτωματικά, σχεδόν αυτολεξεί, ένας Ρώσος και ένας Ουκρανός στρατιώτης. Το «Russians at War» θα προβληθεί τον χειμώνα στις ελληνικές αίθουσες, ενώ το «Songs of Slow Burning Earth» θα το δούμε πιθανότατα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
