Το θέαμα από τον ναό της Καπνικαρέας, καθώς ανεβαίνει κανείς την οδό Ερμού, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το πλήθος είναι πυκνό, αλλά το αρχιτεκτονικό και αισθητικό περιβάλλον προσφέρει πολλά προς παρατήρηση. Το βυζαντινό εκκλησάκι της Καπνικαρέας, 11ου αιώνα, δίνει στους επισκέπτες της Αθήνας μιαν αίσθηση ιστορικού βάθους και γεφυρώματος των αιώνων. Στο ίδιο κάδρο, όμως, με την εκκλησία, έβλεπα την εξαθλιωμένη όψη ενός κάποτε διάσημου κτιρίου γραφείων της μεταπολεμικής Αθήνας.
Η συνύπαρξη κτιρίων διαφόρων εποχών, χαρακτηριστικό των ελληνικών πόλεων, μπορεί να είναι και στοιχείο γοητείας. Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, έβλεπα την ακραία κακοποίηση ενός μοντέρνου κτιρίου του Νίκου Βαλσαμάκη και την απουσία οποιουδήποτε προβληματισμού για την εξέλιξη της πόλης.
Αυτό το κτίριο γραφείων, μελέτη του 1958, ήταν στην εποχή του πρωτοποριακό, καθώς εισήγαγε την καινοτομία της γυάλινης πρόσοψης (curtain wall), που αμέσως μετά εφαρμόστηκε σε πολλά σημεία του κέντρου. Ο οικοδομικός κανονισμός της εποχής όριζε τα ύψη των κτιρίων και τους πεσσούς των στοών. Μορφολογίες του μεταπολεμικού μοντερνισμού όπως η συγκεκριμένη χρειάζονταν ανάπτυγμα και άνεση χώρου που ποτέ δεν είχαν στην Αθήνα. Ωστόσο, αυτό το τολμηρό για την εποχή του κτίριο, χτισμένο στη θέση νεοκλασικού οικοδομήματος του 19ου αιώνα, είχε προκαλέσει συζήτηση για τη ρήξη που προκάλεσε στον ιστορικό πυρήνα της Αθήνας. Εκείνη την εποχή, όμως, το σύνολο της πρωτεύουσας προέτασσε κριτήρια αποκλειστικά οικονομικής φύσεως με άμεση ανταπόδοση.
Αν θέλουμε το κτίριο του Βαλσαμάκη δίπλα στην Καπνικαρέα ζωντανό ως κομμάτι της διαδρομής της Αθήνας, τότε πρέπει να επανέλθει στην αρχική μορφή του.
Ο Νίκος Βαλσαμάκης, που είχε εντυπωσιάσει ακόμη και ως νεαρός αρχιτέκτων, ήταν τότε ένας ανατέλλων αστέρας της αρχιτεκτονικής. Εχει χωρίς αμφιβολία υπογράψει πιο ενδιαφέροντα και γοητευτικά κτίρια από το συγκεκριμένο δίπλα στην Καπνικαρέα. Αυτό που εμφανιζόταν μπροστά μου ως μια εικόνα της Αθήνας του 2024 ήταν μια αστική κακοφωνία τυχαίας συνύπαρξης κτιρίων, χωρίς αρχή, μέση και τέλος. Είναι σαφές ότι ζητήματα που διεθνώς προκαλούν διάλογο, αντιπαράθεση και σκέψη, στην Αθήνα παραμένουν περιθωριοποιημένα.
Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να σκεφτεί κανείς πάνω στο πώς επενδύεται αυτή η νέα σκέψη στο ευαίσθητο αρχιτεκτονικό περιβάλλον της πλατείας Καπνικαρέας. Το κτίριο του Βαλσαμάκη είναι βέβαιο ότι δεν μπορεί να παραμένει σε αυτήν τη θλιβερή κατάσταση. Εχει διατυπωθεί η εντύπωση πως είναι ένα κτίριο αταίριαστο με το ιστορικό εκτόπισμα της Καπνικαρέας. Αυτό ισχύει, αλλά δεν είναι το μοναδικό κτίριο στην ίδια ακτίνα με αυτήν την αποσχιστική τάση, και επιπλέον ας μην παραβλέπουμε το πλαίσιο αναφοράς της δεκαετίας του 1950.
Αν θέλουμε το κτίριο του Βαλσαμάκη δίπλα στην Καπνικαρέα ζωντανό ως κομμάτι της διαδρομής της Αθήνας, τότε πρέπει να επανέλθει στην αρχική μορφή του και να αποτελέσει κομμάτι της κληρονομιάς του μεταπολεμικού αθηναϊκού μοντερνισμού.
Ο διεθνής διάλογος είναι περισσότερο απελευθερωμένος και τολμηρός. Ενθαρρύνει αλλαγές. Κτίρια που έκαναν έναν κύκλο ζωής (και η Αθήνα έχει πάρα πολλά τέτοια από τις μεταπολεμικές δεκαετίες) είτε κατεδαφίζονται είτε βελτιώνονται/αποκαθίστανται. Να παραμένουν φαντάσματα του εαυτού τους είναι κάτι που αντιβαίνει κάθε αίσθηση λειτουργίας μιας πόλης και κάθε έννοιας ιστορικής συνέχειας ή αισθητικής αρμονίας.
