ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ
Για μια συντροφιά ανάμεσά μας
εκδ. Μεταίχμιο
σελ. 304
«Γράφω γιατί αισθάνομαι την ανάγκη να αναστοχαστούμε για ένα παρελθόν ολοκληρωμένο, όμως όχι και πεπερασμένο. […] Γράφω γιατί δεν μπορώ να αρκεστώ στα όσα άλλα έχω κατακτήσει ή ακόμα επειδή ίσως νιώθω κάποιο έλλειμμα απ’ όσα επιδίωξα και δεν κατάφερα να επιτύχω. […] Γράφω γιατί δεν έχω χρόνο, γιατί με κυνηγά ο χρόνος και γράφοντας έχω την αίσθηση ότι προλαβαίνω να χωρέσω αυτά που αλλιώς δεν θα μπορούσα να βιώσω».
Αυτά ήταν τα λόγια του Νίκου Θέμελη (1947-2011) τον Φεβρουάριο του 2009, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Ο αναστοχασμός του παρελθόντος και ο λίγος χρόνος που ήξερε ότι είχε μπροστά του τον κατέτρυχαν. Αναζητούσε γράφοντας τον τρόπο να μιλήσει για το παρελθόν σαν να μας αφορά διαρκώς. Ισως διότι, όπως έλεγε, «ήταν χωλή η παιδεία που μας προσέφεραν για να πορευτούμε».
Ο για πολλούς ανανεωτής του ιστορικού μυθιστορήματος, επέμεινε στον διαπρέποντα ελληνισμό της Διασποράς και στο «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας», μέσω μιας ιστορίας αγάπης και μοναξιάς, μεγαλείου και πτώσης, ευτυχίας και ματαίωσης σε έναν κόσμο που ζούσε στα ριζοσπαστικά απόνερα της Γαλλικής Επανάστασης.
Αυτός ο κόσμος, όπως πάντα για τον Νίκο Θέμελη, έχει στο επίκεντρό του τον ελληνισμό – τους Γραικούς στα ρουμανικά Καρπάθια, στη Στεφανόπολη, την «πόλη με τις δεκαοχτώ χιλιάδες ψυχές και τις σαράντα τρεις συντεχνίες». Βρισκόμαστε στα 1794· το σημερινό Μπρασόφ της Ρουμανίας καταρρέει οικονομικά. Η άλλοτε ολοζώντανη πόλη κατρακυλάει στην αφάνεια, οδηγούμενη στις υποσημειώσεις της Ιστορίας.
Στο «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας» ο συγγραφέας μιλάει για τον ελληνισμό της Διασποράς μέσω μιας ιστορίας αγάπης και μοναξιάς.
Ο Νίκος Θέμελης, όμως, τον οποίο είχε εντυπωσιάσει ένα λήμμα για το Μπρασόφ που αναφερόταν κατά κύριο λόγο στην ελληνική παρουσία, χρησιμοποίησε την πόλη ως σύμβολο της ανόδου και της κατακόρυφης πτώσης του Θεοφάνη, ξακουστού στα Βαλκάνια και στις όμορες αυτοκρατορίες εμπόρου («για όλα τα αγαθά του νότου και της ανατολής»), που ζει ευτυχής με τα δυο του παιδιά, χήρος της Ειρήνης δέκα χρόνια προ του αφηγηματικού χρόνου. Ενας άνθρωπος φύσει αισιόδοξος. «Μπόρα είναι, θα περάσει».
Και μετά μένει ολομόναχος. Και ξάφνου πάμφτωχος. Βέβαια, υπάρχει μία χήρα καιροφυλακτούσα. Οταν καταφέρνει να πλησιάσει τον ατυχήσαντα, ο Θέμελης άφησε ελεύθερες τη γνώση και τις λέξεις του, μπλέκοντας ζωές και αφηγήσεις, διηγούμενος ταξίδια από τη Ρουμανία στο Παρίσι (όπου πήγε ο γιος του, Νεόφυτος, μαγεμένος από τον Ροβεσπιέρο), στη Βιέννη, στη Βενετία, στην Κέρκυρα (όπου κατέφυγε η κόρη του, Ζωή, μετανάστρια ερωτική του γόνου ενός κόντε).
Κι όσο πλέκει τη μοίρα των ηρώων του, παράλληλα «μιλάει για μια Ελλάδα εξωστρεφή, που ταξιδεύει, που μετέχει στα κινήματα – μιλάει με θαυμασμό για τους Ελληνες, οι οποίοι, σπαρμένοι στα πέρατα του κόσμου, ευημερούν», όπως μας λέει η Ελένη Μπούρα, υπεύθυνη ελληνικής πεζογραφίας των εκδόσεων Μεταίχμιο και επιμελήτρια του έργου του Νίκου Θέμελη.
Ανάμεσα στις ιστορίες, τις ίντριγκες, τις πίκρες, τις προσδοκίες, τη μοναξιά, τη συντροφιά και, βέβαια, τις περιουσίες –υπαρκτές και πιθανολογούμενες–, ο συγγραφέας δεν άφησε να περνούν μόνον ως φόντο ή κομπάρσοι οι δεύτεροι, πιο καθημερινοί χαρακτήρες. Αυτοί είναι που ολοκληρώνουν το μωσαϊκό του τόπου, του χρόνου και της ατμόσφαιρας μέσα από τις λεπτομερείς περιγραφές του κοινωνικού και προσωπικού τους περιβάλλοντος.
Ο έρωτας
Βέβαια, όπως αναφέρει η Ελένη Μπούρα «και εδώ ο έρωτας έχει τη θέση του. Ο τίτλος παραπέμπει στη συζυγική συντροφικότητα, πολύ σπουδαιότερη καμιά φορά και από την πατροπαράδοτη “οικογένεια” και τους “απογόνους”». Η ίδια θεωρεί ότι, αν και «ανέκαθεν υπέρμαχος του ορθού λόγου, του Διαφωτισμού, της ευρωπαϊκής ιδέας, ο Νίκος Θέμελης αφήνει χώρο για όνειρο και παραμύθι».
Η πολύπειρη επιμελήτρια θεωρεί ότι ο συγγραφέας είχε τη μοναδική ικανότητα να ταξιδεύει τους αναγνώστες σε παλαιότερες, ταραγμένες εποχές, χωρίς ωστόσο να τους αφήνει να ξεχάσουν τους παραλληλισμούς με το σήμερα, αφού, όπως λέει, στο βάθος πάντα η θέση του ήταν πολιτική. «Ανανέωσε την παράδοση του ιστορικού μυθιστορήματος, άνοιξε έναν διάλογο ανάμεσα στον ελληνισμό της Διασποράς με τη σύγχρονη Ιστορία».
Με το «Για μια συντροφιά ανάμεσά μας», οι εκδόσεις Μεταίχμιο παραδίδουν εκ νέου το σύνολο των ιστορικών μυθιστορημάτων του Νίκου Θέμελη. Από το 2010, οπότε και εκδόθηκε η «Συμφωνία των ονείρων», ακολούθησε, το 2014, το μεταθανάτιο έργο του «Αναχώρηση» και στη συνέχεια, τα τελευταία έξι χρόνια, έχουν επανεκδοθεί η τριλογία του («Η αναζήτηση», «Η ανατροπή», «Η αναλαμπή», 2018) και οι «Αλήθειες των άλλων» (2022). Σημειωτέον, ότι στα έργα δεν έχουν γίνει παρεμβάσεις – μάλιστα, και τα οπισθόφυλλα είναι γραμμένα από το χέρι του συγγραφέα, όπως συμβαίνει και με το παρόν μυθιστόρημα.
«Οι νεότερες γενιές θα έχουν την ευκαιρία να διαβάσουν ζωντανά και απολαυστικά την Ιστορία, στις πιο σημαντικές της στιγμές, που ίσως στα βιβλία της Ιστορίας τη βρίσκουν λίγο βαρετή», όπως λέει, κλείνοντας τη συνομιλία μας, η Ελένη Μπούρα.
