«Θυμάμαι σαν να ήταν χθες», λένε όλοι στις βιντεοσκοπημένες μαρτυρίες τους. Σαν να ήταν χθες ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, η Κατοχή και ο φοβερός χειμώνας του ’41-’42, η πείνα και το κρύο, οι σειρήνες και η κάθοδος στα καταφύγια, οι Ιταλοί γείτονες που ήταν φίλοι και ξαφνικά έπρεπε να γίνουν εχθροί, αλλά σαν να ήταν χθες οι βόλτες στη χιονισμένη Αθήνα και τα αγορίστικα παιχνίδια.
Ο ηθοποιός Γιάννης Βογιατζής, γεννημένος στην Κέρκυρα το 1927, έζησε τον βομβαρδισμό του νησιού που κατέστρεψε την πόλη. Στη μαρτυρία του, θυμάται το παράνομο ραδιόφωνο που έβγαινε από το πηγάδι, τυλιγμένο σε μια σακούλα για να μη βραχεί, και αφού μοίραζε τα νέα από τις πολεμικές εξελίξεις στον ελεύθερο κόσμο, επέστρεφε στον πάτο του πηγαδιού. «Να τελειώσει η Κατοχή, να έρθει η απελευθέρωση να φάμε», διηγείται. «Αυτό σκεφτόμασταν. Και όταν μας ρωτούσαν τι θέλαμε να φάμε, λέγαμε μόνον ψωμί».
Πώς βίωσαν τα παιδιά την τραυματική δεκαετία του 1940 και ποιες αισθητηριακές μνήμες τα συνοδεύουν έως τα γεράματά τους; Με αυτό το ερώτημα ξεκίνησαν την εργασία τους η σκηνοθέτις Εύα Στεφανή, ο εικαστικός Ξάφος Ζαγοράρης, που συνδυάζει την αρχειακή έρευνα με τις τεχνολογίες ήχου, και η δημοσιογράφος Κατερίνα Οικονομάκου, και συνέλεξαν αναμνήσεις που τείνουν να εκλείψουν από τα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επικεντρωμένοι στις μνήμες της αφής, της όρασης, της όσφρησης και της γεύσης ανθρώπων που μεγάλωσαν στην Ελλάδα κατά την περίοδο του πολέμου, ανέσυραν τα βιώματά τους και αποκάλυψαν τη μοναδικότητα της ζωής των παιδιών εκείνης της εποχής, όσο και την οικουμενικότητα ορισμένων παιδικών βιωμάτων.
«Ηταν σαν να περίμεναν να τους αναζητήσουμε. Σαν να ήταν έτοιμοι από καιρό, και πρόθυμοι να επιστρέψουν στις αναμνήσεις τους από μια εποχή της ζωής τους που, μολονότι υπήρξε επώδυνη, ήθελαν να την αφηγηθούν», μας λέει η κ. Οικονομάκου όταν της ζητάμε να μοιραστεί τη δημοσιογραφική εμπειρία της από τα γυρίσματα. Ξεκινώντας από απλές ερωτήσεις που ουσιαστικά μετέφεραν νοερά τους συμμετέχοντες στον παρελθόν –όπως για παράδειγμα πώς ήταν το παιδικό τους δωμάτιο– άρχιζε να ξετυλίγεται το νήμα αφηγήσεων που χάρη στους συνειρμούς γεννούσαν διαρκώς νέες ιστορίες. Ακούγοντας να μιλούν άνδρες και γυναίκες που γεννήθηκαν από το 1920 έως το 1937, η σύγχρονη Ελλάδα περνάει μέσα από τα μάτια, τα αυτιά, τη μύτη και τα χέρια τους. Ταυτόχρονα, η ανάκληση των παλιών βιωμάτων κυριολεκτικά μεταμορφώνει την όψη τους αλλάζοντας τη χροιά της φωνής, τη λάμψη των ματιών, θυμίζοντας τα παιδιά που υπήρξαν κάποτε.
«Να έρθει η απελευθέρωση να φάμε», διηγείται ο ηθοποιός Γιάννης Βογιατζής. «Αυτό σκεφτόμασταν. Και όταν μας ρωτούσαν, λέγαμε μόνον ψωμί».
«Περάσαμε μεγάλη πείνα, πουλήσαμε όλα τα έπιπλα του σπιτιού για να βρούμε φαγητό και στο τέλος κοιμόμασταν στο πάτωμα, χωρίς στρώματα. Κι έβλεπα τη μάνα μου να κλαίει και της έλεγα “μην κλαις μαμά, δεν πεινάω πολύ”». Οι αναμνήσεις της ηθοποιού Τζένης Ρουσσέα, η οποία γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1932, αναβλύζουν και συχνά κάνουν τα μάτια της να δακρύζουν παρασύροντάς μας σε έναν άλλο τόπο, σε μια εποχή που οι σειρήνες έστελναν τη γειτονιά στο καταφύγιο, σε ένα κλειστό δωμάτιο που το έδαφος μύριζε από ζώα, «μια μυρωδιά τόσο δυνατή που τους έκανε να λιποθυμούν».
Ομως για τον Αλέξανδρο Παπαγεωργίου Βενετά, που γεννήθηκε στην Αθήνα το 1933, το καταφύγιο «ήταν μια σπηλιά του Αλή Μπαμπά. Κατέβαινα με περιέργεια περισσότερο, παρά με φόβο», λέει στην κάμερα. Η εντυπωσιακή μνήμη του ανακαλεί τη βουβαμάρα στους δρόμους της Αθήνας όταν παρήλαυναν τα γερμανικά στρατεύματα, αλλά με την ίδια ενάργεια θυμάται τον πετροπόλεμο των αγοριών στον χιονισμένο κήπο της Αμαλίας, «όταν η Αθήνα πεινούσε βουτηγμένη στο χιόνι».
Χρησιμοποιώντας το πολύτιμο υλικό των ενενηντάχρονων αφηγητών, η «Πρωτοβουλία για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος» του Πανεπιστημίου Κολούμπια σε συνεργασία με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και το Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών παρουσιάζει την οπτικοακουστική εγκατάσταση «Μυρίζει βούτυρο!». Το κοινό θα μπορεί να ακούσει και να δει τις βιντεοσκοπημένες μαρτυρίες και σπάνια πλάνα του Αγγελου Παπαναστασίου από την Αθήνα της Κατοχής από το αρχείο του Πολεμικού Μουσείου, ενώ μια κινητή εγκατάσταση θα αναμεταδίδει, οξύνοντας ή συμπληρώνοντας, τους ήχους της προβολής.
«Μυρίζει βούτυρο!», από 8 έως 12 Οκτωβρίου, Circuits + Currents (Ναυάρχου Νοταρά και Τοσίτσα).
