Στη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη, ο μικρός Αντώνης Παπαδόπουλος είχε μόλις τελειώσει το δημοτικό. Γιος προσφύγων από τη Μικρά Ασία, ορφανός από πατέρα, ζούσε με τη μητέρα του σε φτωχογειτονιά της Τούμπας. Κάποιοι γνωρίζοντας τη φιλομάθειά του τον ενθάρρυναν να κάνει αίτηση στο Κολλέγιο Ανατολία. Η υποτροφία που κέρδισε του άνοιξε έναν άλλον κόσμο. Βούτηξε στην πλούσια βιβλιοθήκη του, καταβρόχθιζε λογοτεχνία, συμμετείχε σε ομίλους μέσα από τους οποίους έμαθε, όπως έλεγε, «τις δημοκρατικές διαδικασίες και την εργασιακή ηθική», έμενε στους χώρους του σχολείου μετά το μάθημα για αθλητικές και άλλες δραστηριότητες, πριν πάρει τον δρόμο της επιστροφής για το σπίτι του, με τα πόδια, διανύοντας μια απόσταση πέντε χιλιόμετρων.
Δεν είναι ο μόνος μαθητής που πιστεύει ότι το Ανατόλια του άλλαξε τη ζωή. Πολλά παιδιά από επαρχιακές πόλεις που κέρδισαν υποτροφίες βρέθηκαν στο φιλόξενο εκπαιδευτικό περιβάλλον του κολλεγίου, συγχρωτίστηκαν με συμμαθητές όλων των κοινωνικών τάξεων, άρπαξαν την ευκαιρία να ανακαλύψουν και να αναπτύξουν τα ταλέντα τους, διέπρεψαν επαγγελματικά στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Οι ιστορίες τους είναι συναρπαστικές. Αποτελούν, ωστόσο, ψηφίδες της μακράς ιστορίας ενός εκπαιδευτικού οργανισμού μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα ο οποίος, όπως σημειώνει ο πρόεδρός του δρ Πάνος Βλάχος, πατάει σε τρεις ηπείρους (Αμερική, Μικρά Ασία, Ευρώπη), τρεις αιώνες (από τον 19ο έως τον 21ο) και τέσσερις αρχές: καινοτομία, αριστεία, κοινωνική υπευθυνότητα, συμπερίληψη.
Με αυτές τις θεμελιώδεις ιδρυτικές αρχές άνθησε το Ανατόλια στη Μερζιφούντα του Πόντου το 1886, με αυτές ανέτειλε ξανά στη Θεσσαλονίκη, όπου μετεγκαταστάθηκε αναγκαστικά το 1924, ακολουθώντας το κύμα των προσφυγικών πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Γύρω από τις ίδιες αξίες αναπτύσσεται και η επετειακή έκθεση στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, για να ερμηνεύσει το φαινόμενο ενός κολλεγίου που κατάφερε παρά τα ιστορικά γεγονότα να συνεχίσει το εκπαιδευτικό και κοινωνικό του έργο επί έναν αιώνα.
«Παράθυρο στον κόσμο»
«Το Ανατόλια ήταν και παραμένει ένα παράθυρο στον κόσμο. Eχει μια δομημένη εξωστρέφεια που σου προσφέρεται σε όλες τις φάσεις της εκπαίδευσης. Η φιλοσοφία του προγράμματος σπουδών διαχρονικά και με συνέπεια, οι βιβλιοθήκες, τα κλαμπ, τα εργαστήρια, η μετάδοση της αγάπης για τις τέχνες, τις ανθρωπιστικές και φυσικές επιστήμες με βιωματικό τρόπο, που στοχεύει στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και της κατανόησης του φυσικού κόσμου, είναι εφόδια που προσφέρονται πέρα από την εγκύκλια παιδεία στους μαθητές για να γίνουν πολίτες του κόσμου», εξηγεί στην «Κ» η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Αλκμήνη Πάκα, απόφοιτος του Ανατόλια, που έχει την επιμέλεια της έκθεσης μαζί με τον αρχιτέκτονα Στέργιο Γαλίκα.
Η έκθεση «Future Cometh» παρουσιάζει ντοκουμέντα από την ίδρυση του ιδρύματος στη Μερζιφούντα του Πόντου, το 1886, έως σήμερα.
Φωτογραφίες, ντοκουμέντα, έγγραφα, αλληλογραφίες για υποτροφίες, αντικείμενα, όργανα για πειράματα, εκδόσεις, επετειακοί τόμοι, λογοτεχνικά περιοδικά, αφίσες από θεατρικές παραστάσεις, οπτικοακουστικό υλικό κ.ά. τεκμηριώνουν τους σταθμούς της διαδρομής, το προφίλ και τη φιλοσοφία του, δίνοντας την ευκαιρία στο ευρύ κοινό να εισέλθει στα άδυτα ενός από τους μακροβιότερους εκπαιδευτικούς οργανισμούς της πόλης.
«Το κολλέγιο είχε να αντιμετωπίσει δύο στερεότυπα: τον αντιαμερικανισμό της ελληνικής κοινωνίας τον περασμένο αιώνα, καθώς και την αντίληψη πως πρόκειται για ένα ελιτίστικο σχολείο. Διαβάζοντας ωστόσο την έκθεση και τη θεμελιώδη φιλοσοφία για τη συμπερίληψη, τα στερεότυπα αυτά απορρίπτονται», υποστηρίζει η κ. Πάκα. Πρόσφυγες ήταν οι πρώτοι μαθητές του. Στο κολλέγιο, βρήκαν ασφαλές περιβάλλον για διδασκαλία μετά το ’50 εκπαιδευτικοί που αντιμετώπιζαν πολιτικές διώξεις στη διάρκεια του εμφυλίου πόλεμου. Στο προσωπικό του εντάχτηκαν σπουδαίοι καθηγητές (Γιάννης Παπαράλλης, Νίκος Παπαχατζής, Αναστάσιος Γεωργοπαπαδάκος κ.ά.) οι οποίοι δεν είχαν τη δυνατότητα να διδάξουν σε δημόσια σχολεία λόγω πολιτικών φρονημάτων στη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974). Ο εμβληματικός πρόεδρος Καρλ Κόμπτον, μεταξύ άλλων, μεσολαβούσε για την έγκριση οικονομικής ενίσχυσης από τις ΗΠΑ σε υπότροφους μαθητές όπως ο Αντώνης Παπαδόπουλος (1948) εξασφαλίζοντας τη μετακίνησή τους με λεωφορείο και γεύμα. Ο ίδιος πρόεδρος ήταν ο μάρτυρας υπεράσπισης του Γρήγορη Στακτόπουλου, αποφοίτου του κολλεγίου, στην υπόθεση δολοφονίας του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ (1948). Τον Κόμπτον μνημόνευσε πρόσφατα και ο Τζιοβάνι Σάκο (απόφοιτος του 1959), ο οποίος ήρθε από την Ιταλία την περασμένη έβδομα για την εορταστική εκδήλωση «Homecoming», τη μεγάλη συγκέντρωση αποφοίτων του Ανατόλια.
Στη μνήμη του Σάκο έχει μείνει αξέχαστη η ημέρα μιας διαδήλωσης για το Κυπριακό στα μέσα της δεκαετίας του ’50. «Ημουν μικρός με κοντά παντελονάκια. Ενα πρωινό, στη διάρκεια της προσευχής, οι μεγαλύτεροι άρχισαν να ψέλνουν το “Υπερμάχω στρατηγέ”. Ο Αμερικανός καθηγητής μουσικής που έπαιζε πιάνο κοίταξε τον Κόμπτον. Εκείνος του έκανε νόημα να συνεχίσει. Οταν τελειώσαμε, ο πρόεδρος του μαθητικού συμβουλίου ζήτησε από τον Κόμπτον τη σημαία για να πάμε στο συλλαλητήριο. Ο πρόεδρος δεν το σκέφτηκε ούτε ένα δευτερόλεπτο. Την παρέδωσε στον μαθητή και τον συμβούλευε να προσέχει τους μικρούς. Φύγαμε όλοι με τα πόδια για τη Θεσσαλονίκη. Συμμετείχαμε στο συλλαλητήριο κρατώντας τη σημαία του κολλεγίου». Μερικά χρόνια αργότερα, ένας άλλος πρόεδρος, ο δρ Ουίλιαμ Μαγκρού (1974), ανέλαβε την ασφαλή μετακίνηση, την υποτροφία και τη διαμονή στο campus 26 μαθητών και μαθητριών από την Κύπρο μετά την εισβολή.
Αυτές και άλλες μαρτυρίες με πρωταγωνιστές μαθητές, εκπαιδευτικούς και χαρισματικούς ηγέτες του κολλεγίου ξεδιπλώνει η έκθεση για τα 100 χρόνια του Κολλεγίου στη Θεσσαλονίκη «Future Cometh» (το μέλλον έρχεται), ένα λογοπαίγνιο εμπνευσμένο από τον ύμνο του Ανατόλια «Morning Cometh» (Ξημερώνει). Γράφτηκε το 1916, καθώς συμπλήρωνε 30 χρόνια λειτουργίας στη Μερζιφούντα της Μικράς Ασίας, όπου φωτισμένοι ιεραπόστολοι εφάρμοζαν μια κοσμική παιδεία. Τη χρονιά εκείνη κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την προφητική του διάσταση.
Σχολείο στην προσφυγιά
Μια επταετία αργότερα (1923) το Ανατόλια μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη και από σχολείο της προσφυγιάς μετατρέπεται σε σχολείο υποδοχής προσφύγων. «Είχαμε φέρει το πνεύμα του παλαιού κολλεγίου οκτακόσια μίλια μακριά, σε μια νέα πόλη, μια νέα χώρα και μια νέα ήπειρο. Ομως το σώμα, το υλικό κομμάτι, έμεινε πίσω. Οχι μόνο ήμασταν χωρίς κτίρια, αλλά δεν είχαμε ούτε παγκάκι, ούτε κρεβάτι, ούτε βιβλία, ούτε καμπάνα…», έγραφε ο πρόεδρός του, δρ Τζορτζ Γουάιτ. Παρ’ όλα αυτά, το διδακτικό προσωπικό με ευάριθμους μαθητές (13 ξεκίνησαν, 157 ήταν στο τέλος του 1924 – σήμερα ξεπερνάει τις 6.000 ετησίως) συνέχισε την αποστολή του σε πρόχειρες εγκαταστάσεις και σε στρατιωτικά κτίρια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στη Χαριλάου, όπου στεγάστηκαν επί μία δεκαετία. Η Θεσσαλονίκη είχε επιλεγεί –έπειτα από προτροπή του Ελευθέριου Βενιζέλου– για τη μόνιμη εγκατάσταση του κολλεγίου. Ρίζωσε το 1934 στον λόφο Καρά Τεπέ της Πυλαίας, όπου σχεδιάστηκε και αναπτύχτηκε ένα πρωτοποριακό για την Ελλάδα campus. Χαρισματικοί πρόεδροι και εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί, Ελληνες και Αμερικανοί, που πλούτισαν με καινοτόμους παιδαγωγικές προσεγγίσεις την εκπαιδευτική διαδικασία, διαμόρφωσαν από κοινού το όραμα του Κολλεγίου Ελευθερίων Τεχνών και αποκρυστάλλωσαν την ταυτότητά του. Στο πέρασμα του αιώνα, το κολλέγιο αναπτύχτηκε σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Πλέον, στο campus του κολλεγίου, σε συνολική έκταση 220 στρεμμάτων με 33 εγκαταστάσεις, λειτουργούν 112 εξωδιδακτικοί όμιλοι, 23 εργαστήρια φυσικών επιστήμων, 15 χώροι τέχνης και τρεις βιβλιοθήκες. Σε 18.769 ανήλθαν οι απόφοιτοι όλων των βαθμίδων έως το 2023-2024. Σήμερα, το 27% μαθητών και φοιτητών φοιτά με υποτροφία ή οικονομική υποστήριξη, από τις οποίες ωφελήθηκαν περισσότεροι από 2.250 σπουδαστές την τελευταία πενταετία (2019-2024).
Εκπαιδευτική και κοινωνική δράση
Πώς κατάφερε να πορευθεί σταθερό και εξελισσόμενο επί έναν αιώνα; «Το κολλέγιο δεν είχε πάντα μια γραμμική ρόδινη πορεία. Είχε και καταστροφές», εξηγεί ο 12ος και πρώτος Ελληνας πρόεδρος του Ανατόλια, δρ Πάνος Βλάχος. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το σχολείο έκλεισε και μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Στην Κατοχή, οι Γερμανοί εγκατέστησαν το αρχηγείο της βαλκανικής χερσονήσου, κατασκεύασαν κτίρια και υπόγεια τούνελ, στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν οι Αγγλοι (1944-45). «Ακολούθησαν δύσκολες περίοδοι, τη δεκαετία του ’80, στην οικονομική κρίση και πρόσφατα στην υγειονομική κρίση η οποία έκλεισε τον δρόμο νέων Αμερικανών (6.130 Αμερικανοί φοιτητές/τριες συμμετείχαν στο πρόγραμμα Study Abroad του ACT από το 1997-2024) με αποτέλεσμα το κολλέγιο να υποστεί ζημία εκατομμυρίων μέσα σε μια ημέρα», υποστηρίζει ο κ. Βλάχος.
Παρά τις αναταράξεις, δεν μείωσε ποτέ στο ελάχιστο την εκπαιδευτική και κοινωνική δράση. «Οφείλει την ανθεκτικότητά του στη μοναδική διακυβέρνηση από τους εφόρους του στην Αμερική, οι οποίοι μένοντας πιστοί στην αποστολή του σχολείου κοιτούν συνέχεια μπροστά, στο διηνεκές. Κάθε σχεδιασμός για την εξασφάλιση πόρων έχει ορίζοντα. Στο βιώσιμο σύστημα διακυβέρνησης προστίθεται ο σχεδιασμός διαχείρισης σε βάθος χρόνου από διοίκηση του οργανισμού, καθώς και η αφοσίωση των αποφοίτων μας να συνεισφέρουν με χορηγίες. Οι προσφορές μας επιστρέφουν στο σχολείο πολλαπλάσιες ως αντίδωρα ευγνωμοσύνης».
«Future Cometh – Κολλέγιο Ανατόλια. 100 χρόνια Θεσσαλονίκη», Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. Εως την 1η Δεκεμβρίου.
