Μια ολόκληρη διαδρομή στην Αθήνα μπορεί να είναι τα ίχνη διαφόρων εθνών, τα μνημεία που συνδέονται με την παρουσία τους, τα πρόσωπα, οι τάφοι, οι μνήμες… Τα ίχνη των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στην Αθήνα είναι πολλά, που έμμεσα ή άμεσα γεννούν συνειρμούς: από τη Σχολή Χιλλ ως την αμερικανική πρεσβεία και το Χίλτον και από την οδό Αμερικής ως το άγαλμα του Τρούμαν. Ενα λιγότερο γνωστό μνημείο είναι αυτό των Αμερικανών Φιλελλήνων. Παλιές φωτογραφίες, καταθέσεις στεφάνων, στην παλιά του θέση στη λεωφόρο Αμαλίας και Αθανασίου Διάκου, εκεί που αρχίζει η Συγγρού, φέρνουν στον νου τις διαδρομές των αθηναϊκών γλυπτών, καθώς η πόλη άλλαζε και μεγάλωνε…
Από το έτος 2000 το μνημείο των Αμερικανών Φιλελλήνων βρίσκεται κοντά στο μαιευτήριο «Ελενα» και την πρεσβεία των ΗΠΑ, στην οδό Παναγή Κυριακού. Εκεί πήγα να το περιεργαστώ, σε μια θέση όχι προβεβλημένη, αλλά εύκολα προσβάσιμη, δυο λεπτά από την πλατεία Μαβίλη. Και είχα την επιθυμία να το εξετάσω από κοντά γιατί είναι μια ολόκληρη γλυπτική σύνθεση, έργο του γλύπτη Γεωργίου Δημητριάδη (1880-1941), μαθητή του Γεωργίου Βρούτου, ένα μνημείο που στήθηκε αρχικά (και για λίγο διάστημα) κοντά στο άγαλμα του Βύρωνα στη λεωφόρο Βασιλίσσης Ολγας προς Αμαλίας για να τιμήσει τα 100 χρόνια ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους. Ηταν τότε, το 1930, επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη, αργότερα μεταφέρθηκε προς την αρχή της Συγγρού και σήμερα, το 2024, το μνημείο λάμπει στη μοναξιά του, απέριττο και συγκινητικό για όσους θελήσουν να περάσουν λίγες στιγμές στη σκιά του.
Είναι ένας μικρός οβελίσκος κατά το πρότυπο μνημείων που συνηθίζονταν στον νεωτερικό σχεδιασμό των πόλεων κατά τον 19ο αιώνα, όταν η συλλογική μνήμη από αρχαιολογικές ανασκαφές και νικηφόρους πολέμους γεννούσε γλυπτά σε αστικά ξέφωτα, πλατείες και σταυροδρόμια. Αυτό το μνημείο του αθηναϊκού Μεσοπολέμου φέρει όλη εκείνη τη μνημειακότητα του παλαιού κόσμου, με πορτρέτα-σφραγίδες τεσσάρων Αμερικανών φιλελλήνων.
Ο Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου (1801-1876) ήταν ιατρός, υπέρμαχος της κατάργησης της δουλείας και αγωνιστής υπέρ των δικαιώματος των τυφλών στην εκπαίδευση. Το 1824 ήρθε στην Ελλάδα για να δουλέψει ως χειρουργός. Κατά την επιστροφή του στη Βοστώνη έφερε μαζί του ελληνόπουλα για να λάβουν σωστή μόρφωση (τι να απέγιναν;). Ο Εντουαρντ Εβερετ (1794-1865), πολιτικός, λόγιος, πάστωρ, διπλωμάτης, μεγάλη μορφή για τα ελληνικά γράμματα στις ΗΠΑ (δίδασκε στο Χάρβαρντ), γνώστης του ελληνικού ζητήματος. Εμεινε ονομαστός ο λόγος που εκφώνησε (ήταν δεινός ρήτορας) το 1823 υπέρ των Ελλήνων για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης. Ο Χένρι Κλέι (1777-1852), κορυφαία πολιτική προσωπικότητα με πολυσχιδή δράση, που συνέβαλε με τις παρεμβάσεις του υπέρ του ελληνικού αγώνα. Ο Ντάνιελ Γουέμπστερ (1782-1852), νομικός και πολιτικός, σε επικοινωνία με τον Εβερετ. Οι ομιλίες του Γουέμπστερ στη Βουλή των Αντιπροσώπων την περίοδο 1823-24, στις οποίες ζητούσε να σταλεί διπλωματική αντιπροσωπεία των ΗΠΑ στην Ελλάδα, άφησαν εποχή.
Αυτές οι μορφές βρίσκονται εκεί, στην οδό Παναγή Κυριακού. Στη βάση του μνημείου, που ανεγέρθηκε με πρωτοβουλία του ελληνικού τμήματος της Αμερικανικής Λεγεώνας, διαβάζουμε δεκάδες ακόμη ονόματα. Η έκκληση προς τους Αμερικανούς του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στη Μεσσηνιακή Σύγκλητο το 1821 υπάρχει σμιλεμένη σε μια άλλη πλευρά της βάσης. Για τα αποκαλυπτήρια του μνημείου το 1930 είχαν συρρεύσει εκατοντάδες επίσημοι και ομογενείς. Ηταν ένα πανηγυρικό επετειακό συμβάν, που έδεσε τον αμερικανικό φιλελληνισμό με το μνημειακό τοπίο της Αθήνας. Σήμερα, η σιωπή που το περιβάλλει το καθιστά ακόμη πιο συγκινητικό.
