Μπαίνοντας στην έκθεση στο πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο πέφτεις πάνω σε ένα έγχρωμο home video, που απεικονίζει τις διακοπές ενός ανέμελου νεανικού ζευγαριού στην Κύπρο τον Απρίλιο του 1974. Οι εικόνες ξεχειλίζουν φως, χρώματα, ευημερία, καλή ζωή. Και λίγους μήνες μετά…
Μια έκθεση με αφορμή την 50ή επέτειο μιας εθνικής τραγωδίας, και μάλιστα με την υπογραφή ενός βαρυσήμαντου θεσμικού φορέα, βρίσκεται αναπόφευκτα αντιμέτωπη με σειρά από παγίδες, επιστημονικές και μη. Ελλοχεύει ο κίνδυνος να υποπέσει στην κατηγορία εκθέσεων που θυμίζουν περισσότερο εικονογραφημένο μνημόσυνο, επενδύοντας περισσότερο στο θυμικό και στο συναίσθημα και λιγότερο στην πιο σύνθετη πραγματικότητα ενός ιστορικού γεγονότος, όσο οδυνηρά ή τραυματικά έχει αυτό καταγραφεί στο συλλογικό ασυνείδητο. Ετσι κι αλλιώς, η γλυκιά ζωή του ζευγαριού στο ερασιτεχνικό βίντεο δεν λέει όλη την αλήθεια…
Μια όχι αυτονόητη ισορροπία
Ευτυχώς, η έκθεση «Κύπρος, 1974. Η μνήμη είναι η μόνη πατρίδα των ανθρώπων» (έως 18/6/2025) που συνδιοργανώνουν σε Αθήνα και Λευκωσία το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και η Βουλή των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας, κατόρθωσε να ξεπεράσει όλους τους σκοπέλους που έκρυβε ένα τόσο φιλόδοξο εγχείρημα. Γιατί, εκτός όλων των άλλων, οι επιμελητές της αθηναϊκής έκθεσης, η μουσειολόγος Αννα Ενεπεκίδου και ο ιστορικός Χρήστος Χρηστίδης, είχαν να αντιμετωπίσουν μαζί με τους Ελληνοκύπριους συναδέλφους τους τη σπάνια πρόκληση της ταυτόχρονης παρουσίασής της, με επιμέρους προσαρμογές, στις δύο πόλεις· περίπου το 70% του περιεχομένου είναι κοινό και υπολείπεται ένα 30% που επιχειρεί να ανταποκριθεί στις ιδιαιτερότητες των δύο διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων. Ομως η βασική επιτυχία της έκθεσης, που αξιοποιεί στο έπακρον τους μοναδικούς χώρους του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου στην οδό Λένορμαν (αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και καλλιτεχνική επιμέλεια: Ναταλία Μπούρα), είναι ακριβώς η επίτευξη μιας όχι αυτονόητης ισορροπίας ανάμεσα στην επιστημονικά ακριβή παρουσίαση των δραματικών γεγονότων που προηγήθηκαν και ακολούθησαν την τουρκική εισβολή και στον ανεξάντλητο πλούτο των πηγών, των σπάνιων τεκμηρίων, του οπτικοακουστικού υλικού που προφανώς απηχούν το μέγεθος της απώλειας από την ελληνοκυπριακή πλευρά.
Καθώς ο Χρήστος Χρηστίδης με ξεναγούσε στην έκθεση, παρατηρούσα δύο ξένους επισκέπτες να επεξεργάζονται φωτογραφίες και στη συνέχεια να αποτραβιούνται στις δύο αίθουσες που προβάλλονται δύο πολύτιμα κινηματογραφικά τεκμήρια, ο γνωστός «Αττίλας 74» του Μιχάλη Κακογιάννη και το σχετικά άγνωστο στο ευρύ κοινό ντοκιμαντέρ του Νίκου Κούνδουρου «Ελληνιστί Κύπρος», που γυρίστηκε τις ημέρες του δεύτερου «Αττίλα», τον Αύγουστο του 1975. Χωρίς να γνωρίζω την εθνικότητά τους, αναρωτήθηκα τι συναισθήματα θα προκαλούσε η έκθεση σε έναν Τουρκοκύπριο επισκέπτη. Αν και προφανώς η «ματιά» της έχει ελληνική καταγωγή καθώς εστιάζεται στον αντίκτυπο της εισβολής στον ελληνοκυπριακό πληθυσμό, στην παραγωγή της συνέβαλαν και Τουρκοκύπριοι, κυρίως μέσα από μια ενότητα συνεντεύξεων κατά τις οποίες Κύπριοι γεννημένοι πριν ή και μετά το 1974 επιχειρούν να φανταστούν και το μέλλον του νησιού.
Επιτυγχάνεται μια ισορροπία ανάμεσα στην επιστημονικά ακριβή παρουσίαση των δραματικών γεγονότων και στον ανεξάντλητο πλούτο των πηγών που απηχούν το μέγεθος της απώλειας από την ελληνοκυ- πριακή πλευρά.
Πρώτη φορά
Η προσπάθεια, όπως μου εξηγούν οι δύο επιμελητές, είναι πέρα από τα αυτονόητα και πολύ σημαντικά που συνδέονται με τη επέτειο, δηλαδή το πραξικόπημα, την εισβολή, την προσφυγιά, τους αγνοουμένους, να μιλήσουν ταυτόχρονα και για το σήμερα: για το πώς η Κύπρος κατάφερε να ανακάμψει, να ανοίξουν μια συζήτηση για τα προβλήματα του τώρα και όλον αυτόν τον προβληματισμό τον καλλιεργούν συστηματικά μέσα από ένα συγκερασμό τέχνης, πρωτότυπων τεκμηρίων και μαρτυρίων. «Οσο έχω υπόψη μου δεν έχει γίνει έκθεση από επίσημο ελλαδικό θεσμικό φορέα για την κυπριακή τραγωδία όλα αυτά τα χρόνια», επισημαίνει ο Χρήστος Χρηστίδης. «Μια έκθεση τέτοιας κλίμακας, πράγματι, δεν παρουσιάζεται συχνά, αν και είχαν γίνει πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις την επαύριον του 1974», θυμάται ο καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Και συμπληρώνει ότι «ο κυπριακός ελληνισμός υπέστη μια αβάστακτη καταστροφή το 1974, και τα αποτελέσματα της βίας επενεργούν ακόμη στην Κύπρο. Με τη συμπλήρωση πενήντα ετών από το τραυματικό γεγονός, το Ιδρυμα της Βουλής, αλλά και ο ίδιος ο πρόεδρος της Βουλής, θεώρησαν ότι μια τέτοια έκθεση, και μάλιστα σε συνεργασία με την κυπριακή Βουλή των Αντιπροσώπων, αποτελεί αυτονόητο χρέος του ελλαδικού ελληνισμού. Θα ήθελα να επιμείνω στην επισήμανση ότι η έκθεση αποτελεί προϊόν συνεργασίας με την κυπριακή Βουλή, στοιχείο ιδιαίτερης βαρύτητας».
Δύο κοινά
Σε αυτό το σημείο, η εκ των επιμελητών Αννα Ενεπεκίδου υπογραμμίζει ότι μία από τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν ήταν πώς θα χειρίζονταν το υλικό τους απευθυνόμενοι σε δύο διαφορετικά κοινά. «Στη μεν Κύπρο, έχεις ανθρώπους που το 1974 είναι μια ζώσα πραγματικότητα, ενώ στην Ελλάδα όφειλες και να ενημερώσεις εκείνο το τμήμα των δυνητικών επισκεπτών που δεν είναι εξοικειωμένο με τα ακριβή γεγονότα, για όσα προηγήθηκαν της εισβολής, για παράδειγμα, αλλά και όσα ακολούθησαν».
Είναι άραγε μια έκθεση που απευθύνεται περισσότερο σε μαθητές σχολείων ή σε λάτρεις της Ιστορίας, ρωτάω τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου. «Μια παρόμοια έκθεση έχει ασφαλώς πρωτίστως εκπαιδευτικούς στόχους. Ωστόσο, στην πρωτοβουλία μας εμπεριέχεται και μια προσπάθεια να εισφέρουμε και νέο υλικό, π.χ. με την παρουσίαση συνεντεύξεων πολιτών της Κυπριακής Δημοκρατίας για το βίωμα της κατοχής και της προσφυγιάς. Δεν βλέπουμε τους δύο αυτούς στόχους –εκπαιδευτικούς και επιστημονικούς– ως στεγανά. Σε μια έκθεση όπως αυτή, που έγινε με φροντίδα και αγάπη για την Κύπρο, αυτά τα δύο είναι αδιαχώριστα».
«Κύπρος, 1974. Η μνήμη είναι η μόνη πατρίδα των ανθρώπων», Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο. Διάρκεια έως 18/6/2025.
