Η ουρά των επισκεπτών για την τεράστια νέα έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου (National Gallery) ξεκινούσε στριφογυριστή από την πλατεία Τραφάλγκαρ, ανέβαινε τα σκαλιά της πρόσοψης και κατέληγε στην είσοδο του γνωστού κτιρίου του 19ου αιώνα. Διέσχισα τον προθάλαμο αφού πέρασα από έλεγχο της τσάντας μου για να εξασφαλίσει το μουσείο ότι δεν μεταφέρω υγρά – ένα μέτρο που μπήκε πρόσφατα εξαιτίας των επιθέσεων με σούπες και χυμούς σε πίνακες από ακτιβιστές για το κλίμα.
Παραδόξως, αυτή είναι η πρώτη έκθεση της πινακοθήκης αφιερωμένη στον Βίνσεντ βαν Γκογκ (1853-1890). Εκτός από τον εορτασμό των 200 ετών από την ίδρυσή της, η έκθεση «Van Gogh: Poets and Lovers» σηματοδοτεί επίσης την εκατονταετηρίδα από την απόκτηση του έργου «Ηλιοτρόπια» καθώς και της «Καρέκλας του Βαν Γκογκ», δύο από τους πιο διάσημους πίνακές του, από την πινακοθήκη.
Νομίζω ότι πολύ δύσκολα μπορεί να περιγραφεί με λέξεις η εμπειρία του θεατή. Εδώ αισθάνεται κανείς πλήρως τη σημασία της λέξης «εμβύθιση», που χρησιμοποιείται, ατυχώς, κατά κόρον. Ομως στη συγκεκριμένη περίπτωση πραγματικά βυθίζεσαι στο χρώμα σαν μέσα σε ανήσυχη θάλασσα συναισθημάτων, και τελικά βγαίνεις στην επιφάνεια θεραπευμένος, μολονότι δεν μπορείς να αποφύγεις τη θλίψη που συνδέεται άρρηκτα με την προσωπικότητα και τη ζωή του Βαν Γκογκ. Η εντυπωσιακή έκθεση του μουσείου περιλαμβάνει 61 έργα και δάνεια από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές απ’ όλο τον κόσμο και εστιάζει στα δύο χρόνια που πέρασε ο ζωγράφος στη νότια Γαλλία, στην Αρλ και στο Σεν Ρεμί. Μια σειρά από τους σημαντικότερους καμβάδες και σχέδια σε χαρτί του Βαν Γκογκ φιλοξενούνται στις καλοφωτισμένες, άψογες χρωματικά αίθουσες, και το σύνολο των αναρτημένων έργων, οργανωμένο σε ενότητες, εξερευνά τη δημιουργική διαδικασία του καλλιτέχνη και τις πηγές έμπνευσής του.
Παρατήρησα συνωστισμό μπροστά στους πιο γνωστούς πίνακες. Δικαιολογημένα· η «Εναστρη νύχτα» έχει έναν ταραγμένο ουρανό με χρυσά φώτα που κυματίζουν μέσα στο βαθύ μπλε, τα «Χρυσάνθεμα» είναι η χαρά τη ζωής, ανοικονόμητη «νεκρή φύση» μέσα σε βάζο, «Η καρέκλα του Βαν Γκογκ» μοιάζει να τον περιμένει όπως και το δωμάτιό του, το «Κίτρινο σπίτι» της Αρλ, στο οποίο είχε ενοικιάσει τέσσερα δωμάτια με θέα στο πάρκο, παραπέμπει σε έναν κήπο ποιητών, αφού ο ζωγράφος οραματιζόταν τους Ιταλούς ποιητές της Αναγέννησης, τον Πετράρχη και τον Βοκάκιο, να κάνουν βόλτες εκεί.
Ο δικός μου τρόπος τελικά για να περιηγηθώ την έκθεση ήταν να αφήσω στην άκρη όλες τις σκέψεις για τον άνθρωπο Βαν Γκογκ, όλες τις πληροφορίες για τη ζωγραφική του, και να κοιτάζω όσο το δυνατόν καλύτερα αυτό που είχα μπροστά μου. Αλλωστε ήταν επιλογή των επιμελητών ο θεατής να βρίσκει δίπλα στα έργα μόνο τίτλους και ημερομηνίες: ένας μινιμαλισμός που σχεδιάστηκε για να επιτρέπει στις σκέψεις και στα συναισθήματά του να ρέουν ελεύθερα, «χωρίς να παρεμποδίζονται από συζητήσεις για ματωμένα αυτιά και τραύματα από πυροβολισμό», όπως σχολιάζει ο βρετανικός Τύπος με το χαρακτηριστικό φλέγμα του.
Στην πινακοθήκη το κοινό μπορεί να δει 61 έργα και δάνεια από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές απ’ όλο τον κόσμο και εστιάζει στα δύο χρόνια που πέρασε ο ζωγράφος στη νότια Γαλλία.
Ισως το μόνο στοιχείο της έκθεσης που χρειάζεται διευκρίνιση μέσω επιμελητικού σημειώματος είναι ο τίτλος «Ποιητές και εραστές», που κάπως μπερδεύει τα πράγματα, καθώς η ζωή του Βαν Γκογκ δεν είχε ούτε ποιητές ούτε εραστές ή τρυφερές ερωμένες. Στην ουσία, ο τίτλος αναφέρεται στο ποιητικό πλαίσιο των έργων και στις επιρροές του ζωγράφου, νομίζω επίσης στα όνειρά του. Οντως υπάρχουν πολλοί κήποι στους πίνακες του Βαν Γκογκ, «ερωτικές φωλιές» για τα ζευγαράκια ιδανικοί για ρομαντικούς αλλά και μελαγχολικούς περιπάτους. Ή μήπως φαντάστηκε τον κατάφυτο κήπο του ασύλου, όπου εισήχθη, σαν μια απομονωμένη τοποθεσία για εραστές; Αλλωστε, υπάρχουν και εκείνες οι ελιές που στρίβουν σαν φίδια και σε ξαφνιάζουν καθώς πετάγονται από το κάδρο, τα τοπία στα οποία η θέρμη του δύοντος ηλίου έχει την αγωνία ζωντανού οργανισμού που πεθαίνει, ενώ η φύση αντιφατική και ταραγμένη προσομοιάζει με εμβληματική μουσική σύνθεση.
Οι αξίες και τα συναισθήματα του ζωγράφου ξεπερνούν την παρατήρηση της πραγματικότητας. Παλεύοντας με αυτές τις ιδέες, είχε γράψει στον αδελφό του: «(…) Να εκφράσω τη σκέψη ενός μετώπου μέσα από τη λάμψη ενός ανοιχτού τόνου σε σκούρο φόντο. Να εκφράσω την ελπίδα μέσα από κάποιο αστέρι. Αυτό σίγουρα δεν είναι ρεαλισμός – οφθαλμαπάτη, αλλά δεν είναι κάτι που πραγματικά υπάρχει;».
Τα αριστουργήματα του Βαν Γκογκ μιλούν ξεκάθαρα, δεν ψιθυρίζουν. Ιδίως η «φωνή» των πορτρέτων ήταν αποκαλυπτική: Ολη η ομορφιά και η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης αποτυπωμένες στις προσωπογραφίες του. Ενώ βρισκόταν στην Αρλ, ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε για πρώτη φορά πολλά πορτρέτα της Ογκουστίν Ρουλέν με έντονα χρώματα σε ένα στυλιζαρισμένο φλοράλ φόντο. Το σχοινί στα χέρια της υποδηλώνει μια κούνια πέρα από τα όρια του κάδρου. Η περίφημη «La Berceuse», όπως τιτλοφόρησε ο ζωγράφος με το δικό του χέρι τον πίνακα, είναι «αυτή που κουνάει την κούνια» ή, αλλιώς, το «Νανούρισμα». Στην ουσία, συνέθεσε τη μελωδία του νανουρίσματος με τα χρώματα σαν να περιέγραφε ένα μουσικό κομμάτι μέσα από μια ακολουθία ήχων, ρυθμού, έντασης, χροιάς, αρμονίας και υφής. Ο Βαν Γκογκ γνώριζε ότι το κοινό δεν μπορούσε ακόμη να ερμηνεύσει τα πορτρέτα του και σε αυτά οι άνθρωποι νόμιζαν ότι ήταν άσχημοι, αλλά «θα τολμούσα να πιστέψω ότι εσύ (ο Μπερνάρ) και ο Γκωγκέν θα με κατανοήσετε», έγραφε στον αδελφό του. Τα πορτρέτα ήταν ένας σύνδεσμος στην αναζήτησή του για την «τέχνη του μέλλοντος» που δεν θα αναπαρήγε μόνο τη φύση αλλά θα εξέφραζε παράλληλα κάτι απολύτως προσωπικό.
Διάρκεια έως τις 19 Ιανουαρίου 2025.
