PETER JEFFREYS
Στο κάδρο της παρακμής. Φανταστικά πορτρέτα του Κ.Π. Καβάφη
μτφρ.: Λαμπρινή Κουζέλη, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 348
Αν φανταστούμε την ανάγνωση του ποιήματος σαν πόση κρασιού ή τσαγιού, εύκολα θα φανεί ότι αν λείψει το άρωμα που αναδίδεται μέσα από το φλιτζάνι ή το ποτήρι, θα αφανιστεί μεγάλο μέρος της απόλαυσης. Η ερμηνευτική-κριτική προσέγγιση, που κάθε αναγνώστρια/ης καλλιεργεί αυτοτελώς, συμβάλλει στο άρωμα. Για να κερδίσουμε όμως περισσότερο άρωμα, ανατρέχουμε και σε μελέτες που φωτίζουν το ποίημα μέσα στα σύνθετα, κάθε φορά, συμφραζόμενά του. Στη σειρά «Θεωρία και Κριτική της Λογοτεχνίας», που διευθύνει ο Νάσος Βαγενάς στις ΠΕΚ, έρχεται η υπό συζήτηση μελέτη του πανεπιστημιακού Peter Jeffreys (Παναγιώτη Τσαφαρά) να συστήσει –πολύ απολαυστικά!– τον Καβάφη ως παγκόσμιο ποιητή.
Για να το πετύχει αυτό ο Jeffreys μας δίνει, υπό πολλές οπτικές γωνίες αλλά με συστηματική και αφηγηματική συνέπεια ως προς την εστίαση, το «κάδρο» της καβαφικής ποίησης που, κατά τη γνώμη του, δεν είναι άλλο από το κάδρο της παρακμής ως σημαντικού ρεύματος στον πολιτισμό και την τέχνη του 19ου αιώνα, ιδίως στην εκδοχή του της βικτωριανής Αγγλίας. Oπως και ο ίδιος επισημαίνει, η προσέγγιση του Καβάφη ως ποιητή της παρακμής δεν είναι άγνωστη στα γράμματα. Η διαφορά είναι ότι ο Jeffreys αφενός θεωρεί την παράμετρο αυτή κυρίαρχη ως προς τη συγκρότηση της καβαφικής ποιητικής· αφετέρου, και αυτό είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον, προτείνει τη συγκεκριμένη διάσταση του καβαφικού έργου ως το κλειδί που εξηγεί και τη μακροβιότητα, προπάντων δε την εντυπωσιακή στις μέρες μας, επιδραστικότητα του Καβάφη σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν δηλαδή αντιληφθούμε τον Καβάφη ως Ευρωπαίο ποιητή της βικτωριανής αυτοκρατορίας, σε στενή συνομιλία με τη ζωγραφική, την ποίηση αλλά και την κριτική σκέψη της παρακμής, υποστηρίζει, θα καταλάβουμε τότε γιατί η σημερινή εποχή που βγαίνει, κατά κάποιον τρόπο, από τα σπλάχνα εκείνης της περιόδου και εμφανίζει, επιπλέον, επαναλαμβανόμενα τα χαρακτηριστικά εκείνης, είναι «η» εποχή του Καβάφη.
Μεγάλο βάρος στη μελέτη του Jeffreys αποδίδεται στην εικονοποιητική (όχι, π.χ., στη θεατρική-επιτελεστική) διάσταση της καβαφικής ποίησης, που ο συγγραφέας επιχειρεί να φωτίσει ως συνομιλία με την προραφαηλιτική ζωγραφική. Για να το πετύχει αυτό, αφενός ζωντανεύει γλαφυρά τη στενή σύνδεση των εύπορων ελληνικών οικογενειών του ευρύτερου καβαφικού κύκλου με τους ζωγράφους και τα έργα τους· αφετέρου, καταδύεται σε συγκεκριμένους πίνακες «διαβάζοντας», ακολούθως, καβαφικά ποιήματα υπό το φως τους. Μαζί με τους ζωγράφους, κομβικό ρόλο στην ανάλυσή του παίζει η, κατά τη γνώμη του, στενή συνομιλία του Καβάφη με τον σημαντικό βικτωριανό διανοούμενο Ουόλτερ Πέιτερ (1839-1894), ιδίως ως προς την «ιστορικοποιητική ευαισθησία», τον τρόπο δηλαδή του Καβάφη να χρησιμοποιεί ή και να επινοεί αρχαία πορτρέτα, για να μιλήσει για τη δική του εποχή. Να σημειώσουμε δύο ακόμη σημαντικά χαρακτηριστικά αυτού του καλογραμμένου και καλομεταφρασμένου βιβλίου: πρώτον, τα επιμέρους κεφάλαια, που εκτός από τους προραφαηλίτες και τον Πέιτερ πραγματεύονται ακόμη τον Μποντλέρ, τον Μορεάς και πλήθος άλλων ερεθιστικών καβαφικών συσχετίσεων, διαβάζονται και αυτοτελώς, χωρίς καθόλου να μειώνεται η αξία του κεντρικού επιχειρήματος. Δεύτερον, ο υπότιτλος του βιβλίου θα πρέπει, νομίζω, να διαβαστεί αμφίσημα. «Φανταστικά» είναι τα ποιητικά πορτρέτα που φιλοτεχνεί ο Καβάφης, αφού αυτός ακολουθεί την πεϊτερική συνταγή και ξαναδιαβάζει παρακμιακά την παλιά ιστορία, ιδίως τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή. Αλλά «φανταστική» είναι, κατά κάποιον τρόπο, και η ερμηνευτική προσέγγιση που ο Jeffreys μας προτείνει, αφού και ο ίδιος «φιλοτεχνεί» καβαφικές αναγνώσεις στο κάδρο μιας σημερινής παρακμής.
