Το πρώτο και μοναδικό μέχρι στιγμής μινωικό Ιερό Πύλης, το οποίο βρισκόταν έξω από την κύρια είσοδο του ανακτόρου των Αρχανών στην Κρήτη, τεκμηρίωσε βάσει παλαιοτέρων και φετινών ανασκαφικών ευρημάτων η αρχαιολόγος δρ Eφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, η οποία επιβεβαίωσε και με αυτόν τον τρόπο τη μεγάλη θρησκευτική σημασία του μνημείου.
«Πρόκειται για εξαιρετικό εύρημα, που φέρνει στο φως άγνωστα στοιχεία για τη μινωική αρχιτεκτονική και το οποίο αναφέρεται μεν από αρχαίους συγγραφείς της κλασικής περιόδου, αλλά δεν υπάρχει σε αντίστοιχα μινωικά ανάκτορα», λέει στην «Κ» η κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη. «Παλαιότερα», συνεχίζει, «είχε θεωρηθεί ότι υπήρχαν Ιερά Πύλης στις Μυκήνες, επρόκειτο όμως απλώς για μία κόγχη πίσω από την Πύλη των Λεόντων. Ενώ εδώ βρέθηκε ολόκληρο συγκρότημα, από τα μινωικά ήδη χρόνια, το οποίο μάλιστα ήταν πολυτελές».
Χρονολογούμενο μεταξύ 1600-1700 π.Χ., το Ιερό Πύλης των Αρχανών βρισκόταν στην κεντρική αυλή, έξω από την είσοδο του ανακτόρου και φαίνεται πως περιελάμβανε δύο βωμούς (έναν επιμήκη για σφαγή μεγάλων ζώων και έναν βαθμιδωτό για αναίμακτες θυσίες), μια εξέδρα και πιθανότατα τρεις βάσεις που στήριζαν διπλούς πελέκεις. Aλλοι τέσσερις αμφίκοιλοι βωμοί έχουν εντοπιστεί δίπλα στους δύο κίονες της εισόδου του κτιρίου.
«Oλοι οι βωμοί της μινωικής Κρήτης που γνωρίζουμε βρίσκονται στο ανάκτορο των Αρχανών. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι οι Αρχάνες αποτελούν κάτι σαν “λεξικό” των μινωικών βωμών», λέει η κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη. Στο παρελθόν, συμπληρώνει, ο σύζυγός της Γιάννης Σακελλαράκης (1936-2010), ο οποίος είχε ξεκινήσει τις έρευνες στις Αρχάνες το 1964, είχε εντοπίσει μια ακόμη μεγάλη τράπεζα για θυσίες και τριάντα μικρούς τριποδικούς βωμούς, στο βόρειο τμήμα του ανακτόρου, που υποστήριζαν επίσης τον θρησκευτικό χαρακτήρα του και την ποικιλία των λατρευτικών πρακτικών που φιλοξενούσε.
Στις ανασκαφές που διεξήγαγε και φέτος στις Αρχάνες η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία υπό τη διεύθυνση της κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη, στοιχεία όπως τα παραπάνω συνδυάστηκαν με νέα ευρήματα, όπως πυραμιδοειδείς βάσεις των διπλών πελέκεων που συνέβαλαν στην καλύτερη ερμηνεία της αξίας των δύο εξωτερικών βωμών του Ιερού Πύλης, ένα μέρος του χαμηλού περιβόλου που το περίκλειε κ.ά.
Ιδιαίτερης σημασίας εύρημα ήταν μία λίθινη βάση που εντοπίστηκε κάτω από ογκώδεις λίθους, νοτίως της εισόδου με τους τέσσερις βωμούς, και η οποία ήταν πεσμένη από όροφο μαζί με λείψανα καμένου ξύλου, καθώς και με τέσσερις «περίεργους» χάλκινους γάντζους. «Οι γάντζοι κρατούσαν στη λίθινη βάση κάποιο αντικείμενο, που δεν πρέπει να ήταν τίποτε άλλο παρά ένα ξύλινο ξόανο, το λατρευτικό άγαλμα των Μινωιτών», εκτιμά η κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη, τονίζοντας και τη σημασία των θραυσμάτων μυκηναϊκών κυλίκων που εντοπίστηκαν και δείχνουν τη συνέχεια της χρήσης του κτίσματος.
Οι φετινές ανασκαφές στο ανάκτορο των Αρχανών, που είναι γνωστό και για τον λαμπρό γυψόλιθο με τον οποίο είχε οικοδομηθεί, καθώς και για μια πυρκαγιά που είχε καταστρέψει ένα τμήμα του το 1600 π.Χ., έφεραν στο φως και πολυτελή δωμάτια μιας ιδιαίτερης πτέρυγας στο βορειότερο τμήμα του ανακτόρου, κονιάματα με τμήματα από τοιχογραφίες ερυθρού και κυανού χρώματος κ.ά.
