«Γκίκας, ένας κοσμοπολίτης Ευρωπαίος» ή «ο Κινέζος Γκίκας», όπως κάποιοι άσπονδοι φίλοι του τον αποκαλούσαν;
Το πρώτο είναι ο τίτλος στην εισαγωγή που έχει γράψει η επιμελήτρια του Αρχείου της Πινακοθήκης Γκίκα, Ιωάννα Μωραΐτη, στον εξαιρετικό δίγλωσσο κατάλογο της έκθεσης, χρησιμοποιώντας τον χαρακτηρισμό που έδωσε ο Ελύτης στον ζωγράφο.
Το δεύτερο είναι πληροφορία που πήραμε από την ιστορικό τέχνης και επιμελήτρια στο ΕΜΣΤ Ανίνα Βαλκανά για την αντίδραση των συγχρόνων του καλλιτέχνη σε αυτές τις «εξωτικές» για την ελληνική πραγματικότητα αναζητήσεις.
Είναι αλήθεια ότι όλη η ζωή του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα υπήρξε ένα ταξίδι: από την Αθήνα στην Υδρα, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στην Κέρκυρα, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία. Είναι επίσης αλήθεια ότι το ταξίδι που τον σημάδεψε ήταν εκείνο του 1958 από την Αμερική στην Ιαπωνία, στο Χονγκ Κονγκ, στην Ταϊλάνδη, στην Ινδία.
Γι’ αυτό, άλλωστε, ο τίτλος της έκθεσης, που ανοίγει σήμερα για το κοινό στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138, είναι «Γκίκας. Ταξίδι από τη Δύση στην Ανατολή». Με αφορμή τη συμπλήρωση 30 χρόνων από τον θάνατο του καλλιτέχνη, η έκθεση εστιάζεται στο περίφημο οδοιπορικό, το οποίο εδώ μετατρέπεται σε «όχημα»για να περιηγηθούμε αλλιώς στο έργο του.
Το οδοιπορικό από τη Δύση στην Ανατολή δεν υπήρξε μόνον όνειρο ζωής ενός ακούραστου ταξιδευτή – ο Γκίκας ήταν τότε 52 ετών, το ταξίδι διήρκεσε έξι μήνες και ήταν δύσκολο για την εποχή. Ούτε ήταν αποκλειστικά ένα ταξίδι αγάπης με τη μούσα και κατοπινή δεύτερη σύζυγό του Μπάρμπαρα Γουόρνερ, η οποία τον συνάντησε στη Νέα Ορλεάνη και μοιράστηκε μαζί του τη μοναδική αυτή εμπειρία.
Στην ουσία, οι δεσμοί του καλλιτέχνη με την Απω Ανατολή υπήρξαν παλαιότεροι και βιωματικοί εμπεριέχοντας καλλιτεχνικές και πνευματικές επιρροές, όπως η ενασχόληση με το ζεν – από τη φιλοσοφία έως τη διατροφή και τη σωματική άσκηση.
Εχοντας ζήσει στο Παρίσι στα τέλη της δεκαετίας του ’20 ο Γκίκας γνώρισε το βαθύτερο πνεύμα της ιαπωνικής ζωγραφικής, την οποία οι καλλιτέχνες της εποχής όπως ο Ματίς, επαν-ανακάλυπταν μετά την ανατολίτικη μανία του 19ου αιώνα. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα τη δεκαετία ’30, ο ζωγράφος και θεωρητικός της τέχνης άρχισε να αναζητά το πνεύμα μιας διευρυμένης ελληνικότητας που συμπεριλάμβανε διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις.
Ο ζωγράφος ταξίδεψε το 1958 από την Αμερική σε Ιαπωνία, Χονγκ Κονγκ, Ταϊλάνδη και Ινδία μαζί με τη μούσα και κατοπινή δεύτερη σύζυγό του Μπάρμπαρα Γουόρνερ.
Τελικά στο πλαίσιο του μοντερνισμού αλλά και μέσω συγγενειών με την αισθητική της ελληνικής αρχαιότητας και της βυζαντινής αγιογραφίας, τη σπουδή της σκέψης και των θρησκειών της Ανατολής, ο Γκίκας γονιμοποίησε το έργο του με γνήσιο κοσμοπολιτισμό.
Η έκθεση του Μουσείου Μπενάκη, καρπός πολυετούς έρευνας και αρχειακής τεκμηρίωσης της κ. Μωραΐτη, ακολουθεί τον καλλιτέχνη σε αυτήν την κυριολεκτική και πνευματική περιπλάνηση, ξετυλίγεται δε με πυρήνα το ιαπωνικό «δωμάτιο» που έχει κατασκευαστεί in situ – η εξαιρετική σκηνογραφική επιμέλεια της έκθεσης είναι του Παύλου Θανόπουλου.
Σε αυτόν τον σκηνικό χώρο αναδεικνύονται έργα τέχνης και αντικείμενα ασιατικής προέλευσης που είχε συλλέξει ο καλλιτέχνης και μια σειρά από σχέδια-αντίγραφα του Γκίκα από την κινεζική και την ιαπωνική τέχνη, τα περισσότερα από τα οποία χρονολογούνται από το 1938 έως το 1961.
Η έκθεση διαρθρώνεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ανακαλύπτουμε μέσα από την αλληλογραφία του καλλιτέχνη τις φιλοδοξίες του για μια διεθνή καριέρα, αλλά και την υποστήριξη που απολάμβανε από καλλιτέχνες, φιλότεχνους και κριτικούς τέχνης στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη. Ξεκινά με το μεγάλων διαστάσεων έργο «Πράσινο και Ασημί», που συμμετείχε στην πρώτη ατομική έκθεση του καλλιτέχνη στην γκαλερί Ιόλα στη Νέα Υόρκη, και στη συνέχεια τον ακολουθεί από τη Βοστώνη μέχρι το Νέο Μεξικό, την Καλιφόρνια και τη Χαβάη.
Η δεύτερη ενότητα (Ιαπωνία, Χονγκ Κονγκ, Καμπότζη, Λάος, Ινδία και Νεπάλ) παρουσιάζει το θέατρο, τη μουσική, τον χορό και τις αναπαραστάσεις του Βούδα στις χώρες της Ανατολής, καθώς και έργα που φιλοτέχνησε ο Γκίκας πριν και μετά το 1958, στα οποία είναι ορατές οι επιρροές του από τις παραδόσεις της Ανατολής.
Μέσα από πολυάριθμα σχέδια, χειρόγραφα, ταξιδιωτικά φυλλάδια, βιβλία και αντικείμενα, η έκθεση αναδεικνύει τα ερεθίσματα που δέχτηκε ο Γκίκας σε κάθε προορισμό, τις εικόνες που είδε, τους ανθρώπους που συνάντησε, τα έργα ή τα μνημεία που τον εντυπωσίασαν εξηγώντας πώς όλα αυτά επηρέασαν τη ζωή του.
Διάρκεια έκθεσης έως τις 16/2/25.
