Μ. HAKAN YAVUZ
Νοσταλγία για την αυτοκρατορία. Οι πολιτικές του νεο-οθωμανισμού
μτφρ.: Αργύρης Παπασυριόπουλος
επιμ.: Κώστας Σίμος
εκδ. Παπασωτηρίου, 2024, σελ. 450
«Νεοοθωμανισμός». Τι μπορεί να κρύβεται σε μια σύνθετη λέξη όπως αυτή, που κατακλύζει τον δημόσιο λόγο στην Ελλάδα; Σίγουρα όχι όλα όσα ακούγονται στη πρωινή ζώνη των τηλεοπτικών σταθμών από τις ομιλούσες κεφαλές περί τα ελληνοτουρκικά. Τουλάχιστον αυτό αποκαλύπτουν οι σελίδες του βιβλίου του Χακάν Γιαβούζ.
Για τον ιμπεριαλισμό που κρύβει ο νεοοθωμανισμός του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και οι προκάτοχοί του, ο Γιαβούζ φιλοτεχνεί μια εικόνα με βασικά χρώματα τον αυταρχισμό, αλλά και την υστέρηση που χαρακτήριζε την τουρκική κοινωνία τις δεκαετίες που ακολούθησαν την εγκαθίδρυση της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας από το 1923 κι έπειτα. Η δυτικότροπη δημοκρατία που επιχείρησε να οικοδομήσει ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, μας υπενθυμίζει ο Γιαβούζ, ήταν μια συνταγή που θα βοηθούσε την Τουρκία να βγει από την καθυστέρηση της Ανατολής προς τη Δύση, η οποία εμφανιζόταν στις αρχές του 20ού αιώνα ως η αδιαμφισβήτητη κυρίαρχος του κόσμου.
Η νέα Τουρκία θα ήταν ένα αντίγραφο αυτής της Δύσης, ειδάλλως θα αποτύγχανε. Η κουλτούρα του νεοοθωμανισμού, από τη δεκαετία του ’40 κι έπειτα, άρχισε να οικοδομείται στον αντίποδα. Οι εμφορούμενοι από τον ιδεολογικό ζήλο –οθωμανικό, ιστορικό, αυτοκρατορικό, ισλαμικό– θεωρούν ότι η Δύση δεν έχει να προσφέρει τίποτε σε μια κληρονόμο ενός συστήματος που διοίκησε με συγκεκριμένες αξίες τεράστια τμήματα της βόρειας Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Η τουρκική «Μεγάλη Ιδέα»
Το έργο του Γιαβούζ ξεκινάει από τις κοινωνικές διεργασίες, την επιρροή που είχαν μέσα στην Τουρκία οι θρησκευτικές κοινότητες, ακόμη και μετά την επιβολή της κοσμικότητας σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής από τον Κεμάλ. Ο Ελληνας αναγνώστης θα αναγνωρίσει κάποια μοτίβα. Κάποια από αυτά περνούν στη λογοτεχνία, στη λαϊκή ποίηση, στον θρησκευτικό λόγο. Ενα από αυτά είναι η νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες. Για την Τουρκία η απώλεια των Βαλκανίων ήταν κατ’ αρχάς οικονομική. Εκεί βρισκόταν το οικονομικό επίκεντρο της αυτοκρατορίας, τονίζει ο Γιαβούζ και υπογραμμίζει το τραύμα που άφησε στη συλλογική μνήμη της τουρκικής κοινωνίας ο «ξεριζωμός» εκατομμυρίων Τούρκων που εγκατέλειψαν τις εστίες τους από τις νεοσύστατες χώρες των Βαλκανίων τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα.
Με πολύ περίτεχνο και συνάμα ακαδημαϊκά στιβαρό τρόπο ο Χακάν Γιαβούζ αναφέρεται στους συγγραφείς που αποτύπωσαν τη νοσταλγία αυτή στα έργα τους, από τους προπομπούς τους όπως ο Γιάγια Κεμάλ, τον γνωστό στο ελληνικό κοινό Ορχάν Παμούκ και τον Αχμέτ Χαμντί Τανπινάρ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον σημερινό αναγνώστη έχει ο Νετζίπ Φαζίλ Κιζακιουρέκ, πνευματικός ταγός του νεοοθωμανισμού, καθώς στα έργα του συνέθεσε τον ισλαμισμό, τον τουρκικό εθνικισμό και τον συντηρητισμό.
Ο ρόλος των σουφικών ταγμάτων είναι, επίσης, πολύ σημαντικός στη διατήρηση της μνήμης, αλλά και στη μετουσίωσή της σε αυτό το νέο ιδεολόγημα. Τα διάφορα θρησκευτικά τάγματα των Νακσιμπεντί έχουν τεράστια επιρροή στην Τουρκία κι αυτό είναι προφανές και στο έργο του Γιαβούζ.
Περιγράφει στη συνέχεια το φαινόμενο του νεοοθωμανισμού, όπως αυτός εκφράστηκε από τον Τουργκούτ Οζάλ (πρωθυπουργός της Τουρκίας από το 1983 έως το 1989 και πρόεδρος από το 1989 έως το 1993), με τον συγκερασμό της ανεκτικότητας (ιδιαίτερα προς τους Κούρδους) και τον οικονομικό φιλελευθερισμό α λα τούρκα. Από την ανάλυση του Γιαβούζ δεν θα μπορούσε να λείπει ο Νετσμετίν Ερμπακάν (ο τελευταίος πρωθυπουργός που οδηγήθηκε εκτός εξουσίας από το κεμαλικό καθεστώς). Το κόμμα της Ευημερίας του Ερμπακάν, όπως και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (το γνωστό ΑΚΡ) συνδέονται με αυτό το λεπτό νήμα που καταλήγει στην ώσμωση κράτους, θρησκείας, πολιτικής και, εν τέλει, ιμπεριαλιστικής νομοτέλειας, που χαρακτηρίζει τον λόγο του Ερντογάν έως σήμερα.
Ο νέος ηγεμόνας
Το βιβλίο εκ των πραγμάτων εξετάζει πώς όλα αυτά κατέληξαν στη δεξαμενή που τελικά ανέδειξε τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κυρίαρχο τα τελευταία 22 χρόνια στην τουρκική πολιτική σκηνή. Πώς ο Ερντογάν αξιοποίησε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τον κινηματογράφο, τις πλατφόρμες προβολής ταινιών, προκειμένου να προωθήσει αυτό το αυτοκρατορικό πρότυπο που, υποτίθεται, ενσαρκώνει ο ίδιος ως συνεχιστής των μεταρρυθμίσεων του Αμπντούλ Χαμίντ Β΄, ο οποίος –υποτίθεται– δεν κατόρθωσε να τις ολοκληρώσει διότι οι Δυτικοί δεν τον άφησαν. Εξηγείται, επίσης, με αρκετά συνοπτικό και κατανοητό τρόπο η κατάρρευση αυτής της αυτοκρατορικής πολιτικής, όπως στα πρώτα χρόνια του ΑΚΡ την είχαν συλλογιστεί από κοινού με τον Ερντογάν ο Αχμέτ Νταβούτογλου και άλλα σημαίνονται στελέχη και ομοϊδεάτες του προέδρου της Τουρκίας. Ενα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο για τον Ελληνα αναγνώστη είναι η πολύ περιορισμένη αναφορά της Ελλάδας στη συζήτηση. Υπάρχει μόνο ένα κεφάλαιο το οποίο παρουσιάζει κάποιες απόψεις Ελλήνων επιστημόνων και συγγραφέων για τον νεοοθωμανισμό. Η αναζήτηση συμπερασμάτων για τη σημερινή πολιτική και το μέλλον από ένα έργο που εξετάζει τις γενεαλογίες του νεοοθωμανισμού, ίσως δεν είναι μια ενδεδειγμένη επιλογή.
Ωστόσο, η «νοσταλγία για την αυτοκρατορία» σίγουρα θα βοηθήσει τον αναγνώστη να αντιληφθεί από πού έρχεται η ιδεολογία του Ερντογάν και, κυρίως, εκείνων που θα τον ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια.
