Η Πηνελόπη Δέλτα αφηγείται αναδρομικά, βασισμένη στα ημερολόγιά της: «Μπορούσα βέβαια να σκοτωθώ και το συλλογιζόμουν αδιάκοπα, και ο πειρασμός δυνάμωνε με την ανάγκη που μ’ έπιανε, επιτακτική, ανυπόφορη, να του γράψω, να μου γράψει, να επικοινωνώ μαζί του, να ξέρω τι σκέπτεται, πώς ζει, πόσο πονεί, να του πω, να χύσω στην ψυχή του το ξεχείλισμα της αγάπης που με βασανίζει. […] Και λυπούμουν βέβαια τον άντρα μου. Και λυπούμουν τα παιδιά μου. Μα τον αγαπούσα εκείνον! Και η στέρηση κάθε επικοινωνίας μ’ έσπρωχνε στην αυτοκτονία».
Το απόσπασμα, που προέρχεται από το αυτοβιογραφικό έργο «Π. Σ. Δέλτα. Αναμνήσεις 1921» (επιμέλεια: Αλ. Π. Ζάννας, Ερμής, 1997) αναφέρεται σε έναν έρωτα σκανδαλώδη για την εποχή του. Η Δέλτα γνωρίστηκε με τον Ιωνα Δραγούμη σε μια δεξίωση στην Αλεξάνδρεια το 1905. Εκείνη, στα 31 της, ήταν παντρεμένη και μητέρα. Εκείνος, 27χρονος, ήταν υποπρόξενος στην Αλεξάνδρεια και μέλος της αθηναϊκής υψηλής κοινωνίας.
Το γεγονός συνέβη εντός της διακεκριμένης τάξης της ελληνικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας, μάλιστα με πρωταγωνίστρια την κόρη του επιχειρηματία Εμμανουήλ Μπενάκη, προέδρου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, κατοπινού πολιτικού στο πλάι του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Σε άλλο σημείο των αναμνήσεών της γράφει: «Το μόνο μέσο για τη γυναίκα να φύγει από το σπίτι της είναι “να λερώσει” κατά την κοινωνία και τους νόμους το όνομά της, γιατί τότε ο άντρας που την ορίζει μπορεί, αν θέλει, να τη διώξει».
Αναφέρεται προφανώς στις αρχές που η ανδροκρατούμενη κοινωνία επέβαλλε στις γυναίκες της εποχής της, αρχές στις οποίες όμως η ίδια με μοιρολατρική εμμονή συχνά παρέμενε πιστή.
Αδικεί μια αξιόλογη λογοτέχνιδα σαν την Πηνελόπη Δέλτα να γίνεται λόγος για την ερωτική της ζωή; Την αδικεί η αναφορά σε μύχιους πόθους, αφού υπήρξε πρωτίστως μια ιδεαλίστρια με ειλικρινή κοινωνική ευαισθησία, ένα δημόσιο πρόσωπο με έντονη πολιτική παρουσία σε κρίσιμες στιγμές για τη νεότερη Ελλάδα, που έγινε ευρέως γνωστή ως συγγραφέας παιδικών βιβλίων; Οσοι στα μικρά μας χρόνια λατρέψαμε τον αλεξανδρινό «Μάγκα» –μολονότι το βιβλίο εκδόθηκε το μακρινό 1935– και τον «Τρελαντώνη», ή κλάψαμε για το λουτρό αίματος που καταπίνει τους ήρωες στο εξαιρετικής πλοκής μυθιστόρημα για τον Μακεδονικό Αγώνα «Τα μυστικά του βάλτου», διδαχθήκαμε στο σχολείο ότι η Δέλτα αυτοκτόνησε με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα, στις 27 Απριλίου του 1941, εξαιτίας του ανυποχώρητου πατριωτισμού της. Πράξη αυτοθυσίας ή αυτοκαταστροφικότητας;
Σαν να απαντάει σε τέτοια ερωτήματα –και άλλα ακόμη πιο σύνθετα–, το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών από κοινού με το Μουσείο Μπενάκη οργανώνουν συνέδριο που θα πραγματοποιηθεί από τις 7 έως τις 9 Νοεμβρίου 2024 στο Αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη (Πειραιώς).
Τίτλος του «Η πολυσχιδής Πηνελόπη Δέλτα. Μια επανεκτίμηση 150 χρόνια από τη γέννησή της», με τη συμμετοχή πλειάδας ειδικών που θα ασχοληθούν με αυτή την ξεχωριστή προσωπικότητα της ελληνικής πνευματικής ζωής κατά τις πρώτες τέσσερις δεκαετίες του περασμένου αιώνα μεταξύ Αλεξάνδρειας και Αθήνας, με μακρόχρονη διαμονή σε ευρωπαϊκές πόλεις.
«Παρά τα όσα κριτικά και αναθεωρητικά έχουν κατά καιρούς ειπωθεί για το έργο της, παρά το γεγονός ότι αυτό το έργο –και δη τα αυτοβιογραφικά και προσωπικά κείμενα– είναι έντονα εγωκεντρικό και αυτοαναφορικό, εντούτοις εξακολουθεί να συνιστά ένα μεγάλο κεφάλαιο της ιστορίας μας, ένα μεγάλο κεφάλαιο της ιστορίας της λογοτεχνίας μας καθώς και της πολιτισμικής μας ιστορίας, που δεν έχει ακόμα γραφτεί στο σύνολό του», λέει στην «Κ» η κ. Ουρανία Πολυκανδριώτη, διευθύντρια ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών.
Ο Δραγούμης, ο Βενιζέλος και το συγγραφικό της έργο
Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια στις 24 Απριλίου 1874, τρίτο παιδί του Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη, μετά την Αλεξάνδρα και τον Αντώνη Μπενάκη. Παντρεύτηκε τον Στέφανο Δέλτα, στην Αλεξάνδρεια, το 1895, και μαζί έκαναν τρεις κόρες.
Ωστόσο, ο μεγάλος και ανεκπλήρωτος έρωτας της Πηνελόπης ήταν ο Ιων Δραγούμης. Η μορφή του Ιωνα, μαζί με εκείνη του Ελευθερίου Βενιζέλου λίγο αργότερα, ήταν ένα φίλτρο που διαπερνούσε τη σκέψη της και τα γραπτά της σταθερά. Το 1907 εγκαταστάθηκε στη Φρανκφούρτη. Τη χρονιά εκείνη γνωρίστηκε με τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τη νεότερη γενιά των δημοτικιστών, εκπαιδευτικών και συγγραφέων.
Το 1912 συνάντησε για πρώτη φορά τον Ελευθέριο Βενιζέλο στην Αθήνα. Το 1915 ο Βενιζέλος πήγε στην Αλεξάνδρεια και το 1916 η οικογένεια Δέλτα εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κηφισιά. Το 1925 της εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα παράλυσης. Ο Εμμανουήλ Μπενάκης πέθανε το 1929 και από τότε ο Βενιζέλος την επισκεπτόταν τακτικά. Προσπάθησε να αυτοκτονήσει στην Κηφισιά την ημέρα που τα γερμανικά στρατεύματα μπήκαν στην Αθήνα και τελικά πέθανε λίγες μέρες αργότερα, στις 2 Μαΐου.
Το μυθιστορηματικό έργο της Δέλτα που εκδόθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής της απαρτίζεται από μυθιστορήματα για παιδιά. Ωστόσο, μετά τον θάνατό της εκδόθηκε η αλληλογραφία της, ένας μεγάλος όγκος ημερολογιακού και αυτοβιογραφικού υλικού, καθώς και το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα «Ρωμιοπούλες», το μόνο που δεν απευθυνόταν σε παιδιά.
«Η έκδοση των προσωπικών αυτών κειμένων απέβη καταλυτική για τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε το λογοτεχνικό της έργο. Επίσης, καταλυτική για τον τρόπο με τον οποίο το τοποθετούμε στην εποχή του και αξιολογούμε τις αρχές που το διέπουν. Τόσο με τον όγκο τους όσο και τη σημασία τους, τα κείμενα τελικά επιβάλλουν την εκ νέου αποτίμηση του συνόλου της δουλειάς της», σχολιάζει η κ. Πολυκανδριώτη.
Αλεξανδρινή και Ελληνίδα
Στο συνέδριο, αρχικά θα μελετηθεί η Δέλτα στο πλαίσιο της ιστορίας του ελληνισμού της διασποράς και ειδικά της ελληνικής παροικίας στην Αίγυπτο. Πόσο Αλεξανδρινή αισθανόταν; Πώς αισθανόταν ως Ελληνίδα;
Δύο συνεδρίες είναι αφιερωμένες σε ορισμένα από τα πιο γνωστά βιβλία της για παιδιά. Το «Παραμύθι χωρίς όνομα» (1910) είναι μια ηθική αλλά και πολιτική αλληγορία που περιγράφει την παρακμή και την αναγέννηση ενός φανταστικού βασιλείου, το οποίο βρίσκεται σε κρίση λόγω διαφθοράς. Πρόκειται, όμως, για ένα βιβλίο για παιδιά ή για μεγάλους;
Στον «Μάγκα» και στον «Τρελαντώνη», πέρα από τις γλαφυρές ιστορίες που περιγράφουν, συχνά βασισμένες σε προσωπικές αναμνήσεις της συγγραφέως, θα συζητηθούν οι τρόποι της αφηγηματικής σύνθεσης, η προέλευση, το περιεχόμενο και η κοινωνική διάσταση των παιδαγωγικών αρχών που προωθούνται.
Οι επιστολές της Δέλτα, έτσι όπως μας έχουν γίνει σταδιακά γνωστές μέσα από τη δημοσίευση του αρχείου της, συνιστούν ένα πολύ σημαντικό τμήμα του έργου της, που μαρτυρά τις πολιτικές και κοινωνικές απόψεις της, τις διασυνδέσεις της με τον κόσμο της διανόησης της εποχής, τις διεθνείς επαφές της.
Είναι προφανές, τόσο από το λογοτεχνικό της έργο όσο και από το σύνολο των αυτοβιογραφικών, ημερολογιακών και επιστολικών κειμένων της, ότι τίθενται σημαντικά ζητήματα γύρω από τις πολιτικές της απόψεις, το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, τις στοχεύσεις της, τα οποία θα συζητηθούν διεξοδικά σε ξεχωριστές συνεδρίες. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για το αυτοβιογραφικό έργο της Δέλτα, τη σειρά των «Αναμνήσεων», που ξεκινούν από το 1899. Μέσα από αυτές παρουσιάζεται η οικογενειακή της ζωή, οι ενασχολήσεις της, η θυελλώδης σχέση της με τον Δραγούμη, οι εμμονές της. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πλούσιο και σημαντικό τμήμα του έργου της που, αφού δημοσιεύθηκε, μας υποχρεώνει να την επαναπροσεγγίσουμε μέσα από νέο πρίσμα.
Συνέδριο «Η πολυσχιδής Πηνελόπη Δέλτα», Αμφιθέατρο Μουσείου Μπενάκη (Πειραιώς 138), 7-9 Νοεμβρίου.
