DANAE KARYDAKI
History and Psychoanalysis in the Columbus Centre. The Meaning of Evil
εκδ. Routledge, σελ. 252
Πώς μπορεί να κατανοήσει κάποιος τον ναζισμό και το Ολοκαύτωμα; Πώς μπορεί να προσδώσει νόημα στο απόλυτο κακό της δυτικής νεωτερικότητας; Στις μεταπολεμικές δεκαετίες, η τέχνη, η φιλοσοφία, οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες ήρθαν επανειλημμένως αντιμέτωπες με αυτήν την πρόκληση, κάποιες φορές ανοίγοντας νέους δρόμους και κάποιες φορές αποδεχόμενες τα όρια που θέτει η μαζική, φρικώδης βία στις προσπάθειές μας να προτείνουμε πειστικές ερμηνείες. Πολλές από αυτές τις προσπάθειες, όμως, προσέφεραν νέες ιδέες και εργαλεία για την κατανόηση της ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς, στις πλέον σκοτεινές ή απροσπέλαστες όψεις της.
Τα ζητήματα που εξετάζει η μελέτη της Καρυδάκη παραπέμπουν σε ανοικτά ερωτήματα, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη βία, αλλά και τη διερώτηση γύρω από την «παθολογία» της πολιτικής ζωής.
Μία τέτοια περίπτωση φέρνει στο φως η μελέτη της ιστορικού Δανάης Καρυδάκη, με τίτλο «History and Psychoanalysis in the Columbus Centre: The Meaning of Evil», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον εκδοτικό οίκο Routledge. Το βιβλίο στηρίζεται στη διδακτορική διατριβή της Καρυδάκη, που εκπονήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Μπίρκμπεκ και παρουσιάζει με συναρπαστικό τρόπο την, εν πολλοίς άγνωστη, ιστορία του ερευνητικού κέντρου Columbus Centre. Το τελευταίο ιδρύθηκε στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ, το 1966, φιλοδοξώντας να προσδιορίσει και να καταστήσει κατανοητό «το νόημα του κακού». Για να το πετύχει, προέκρινε τη συνέργεια μεταξύ δύο διακριτών επιστημονικών κλάδων, της ψυχανάλυσης και της Ιστορίας, εγχείρημα καινοφανές για την εποχή του. Η ψυχανάλυση καλείτο να ενισχύσει και να εμβαθύνει την κατανόηση του ιστορικού παρελθόντος. Τόσο λόγω της μεθοδολογικής αυτής επιλογής όσο και λόγω του θεματικού του προσανατολισμού, το Κέντρο βρέθηκε, ενίοτε, να λειτουργεί σε ένα εχθρικό ακαδημαϊκό περιβάλλον.
Το τέλος της σιωπής
Αξίζει να σημειωθεί πως οι διεργασίες για την ίδρυση του συγκεκριμένου Κέντρου τοποθετούνται στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Είναι η χρονική στιγμή στην οποία η «σιωπή» και η αμηχανία της μεταπολεμικής ιστοριογραφίας έναντι του Ολοκαυτώματος φτάνει στο τέλος της. Παράλληλα, ορόσημα όπως η δίκη του Αντολφ Αϊχμαν (1961) και οι επεξεργασίες της Χάνα Αρεντ σχετικά με την «κοινοτοπία του κακού» (1963) έστρεψαν το ερευνητικό ενδιαφέρον στην ψυχή του λεγόμενου μέσου ανθρώπου, αλλά και στους κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες που επιτρέπουν σε αυτόν τον μέσο άνθρωπο να λάβει μέρος σε ένα σχέδιο μαζικής εξόντωσης. Αφετηρία, λοιπόν, για τη δράση του Columbus Centre υπήρξε το ναζιστικό φαινόμενο, όμως, το ερευνητικό του πρόγραμμα προσανατολίστηκε, ευρύτερα, στη μελέτη ιστορικών επεισοδίων μαζικής βίας και γενοκτονίας, καθώς και διώξεων στη βάση φυλετικών, ταξικών ή έμφυλων προκαταλήψεων, από το κυνήγι «μαγισσών» στην Ευρώπη έως το απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Κοινά σημεία αναφοράς σε αυτές τις μελέτες ήταν η προσπάθεια διάκρισης του κανονικού από το μη κανονικό, η αναζήτηση της παθολογίας, με αναφορά στα εργαλεία της ψυχανάλυσης, είτε στο επίπεδο του ατόμου είτε του κοινωνικού σώματος. Η προσπάθεια αυτή ήταν αλληλένδετη με τη διερώτηση για το ποιες από τις ζοφερές όψεις της ανθρώπινης ιστορίας θα μπορούσαν να επαναληφθούν και υπό ποιες προϋποθέσεις.
Τα παραπάνω ερωτήματα αποτελούν και τον κεντρικό αφηγηματικό άξονα του βιβλίου με διττό τρόπο. Από τη μία παρακολουθούμε τους ερευνητές να προσπαθούν να απαντήσουν τι γεννάει εντέλει το «κακό» σε μια δεδομένη κοινωνία και από την άλλη τη συγγραφέα να προσπαθεί να απαντήσει τι είναι αυτό που κινητοποιεί τελικά την έρευνα. Η Καρυδάκη αξιοποιεί ένα πλούσιο αρχειακό υλικό, καθώς και μαρτυρίες, για να φωτίσει τη διαδρομή του Columbus Centre. Πρωταγωνίστριες είναι οι ιδέες που διαμόρφωσαν ερευνητικά σχέδια και οι ιδέες που διαμορφώθηκαν από τα σχέδια αυτά, έτσι όπως αναδύθηκαν σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Η ιστορία της επιστήμης διαπλέκεται, έτσι, με την ιστορία των ιδεών.
Συνολικά, η μελέτη εισφέρει νέο υλικό, και μια νέα οπτική στην ιστοριογραφία του 20ού αιώνα και η μετάφρασή της στα ελληνικά θα την καθιστούσαν προσιτή και σε ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Συγχρόνως, τα ζητήματα που εξετάζει παραπέμπουν σε ανοικτά ερωτήματα και στη σημερινή συγκυρία, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη βία, αλλά και τη διερώτηση γύρω από την «παθολογία» της πολιτικής ζωής. Ποια μορφή επιστημονικής γνώσης καθιστά κατανοήσιμο έναν πολιτικό ηγέτη που μεθοδεύει μια γενοκτονία, αλλά και όσους την κάνουν πράξη; Και, εντέλει, είναι όντως ο Αϊχμαν «λιγότερο σπάνιος από έναν άγιο», όπως υπέθεταν οι ερευνητές του Columbus Centre πριν από περίπου μισόν αιώνα;
*Η κ. Τζένη Λιαλιούτη είναι επίκουρη καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ.
