Θυμάστε τη δεύτερη φορά που συναντιούνται η Αλεξ (Γκλεν Κλόουζ) και ο Νταν (Μάικλ Ντάγκλας) στην ταινία «Ολέθρια σχέση»; Είναι στη διάρκεια μιας μικρής σύσκεψης στα γραφεία του εκδοτικού οίκου που εργάζεται η Αλεξ. Εκείνος, ως νομικός εκπρόσωπος της εταιρείας, εξηγεί στους παρευρισκομένους τους πιθανούς κινδύνους που διατρέχουν αν εκδώσουν έναν συγκεκριμένο τίτλο. Ενώ τους μιλάει με σίγουρο ύφος, μασουλάει ένα ψωμάκι. Ψίχουλα έχουν καθίσει στη μύτη του μαχητικού δικηγόρου, του το υποδεικνύει η Κλόουζ χτυπώντας απαλά το δάχτυλό της στη δική της μύτη.
Λίγο αργότερα βλέπουμε τον Ντάγκλας να γίνεται μούσκεμα, αδυνατώντας να ανοίξει μια ομπρέλα κόντρα στον αέρα. Του συμβαίνουν κι άλλα άχαρα επεισόδια στη διάρκεια του ίδιου φιλμ, τα εντόπισα όλα έπειτα από υπόδειξη του Δανού καλλιτέχνη Γέσπερ Γιουστ, ο οποίος άντλησε έμπνευση για το πρώτο του βίντεο, «Victim as Hero» (2001), από τη φιλμογραφία του δημοφιλούς Αμερικανού ηθοποιού στα ’80s και ’90s. Ο Νταν τρεκλίζει με τα παντελόνια κάτω στην πρώτη ερωτική σκηνή, χτυπάει το πόδι του στο κάσωμα μιας πόρτας, πασχίζει να ξεκολλήσει ένα κομμάτι μαρούλι από το πιρούνι του στο ρομαντικό γεύμα, σκοντάφτει και σωριάζεται στο γρασίδι.
Στο 65ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης θα περιηγηθούμε στον αλλόκοτο, ανοίκεια αργό κόσμο του αντισυμβατικού Δανού καλλιτέχνη.
Μικρές αδέξιες κινήσεις που υπονομεύουν το «συμπαγές» προφίλ του ήρωα και προαναγγέλλουν την εξέλιξη της ιστορίας. «Ολα αυτά τα μικροατυχήματα είναι σημάδια πως έχει πάρει ήδη την κάτω βόλτα, έχει χάσει τον έλεγχο. Μια δυναμική γυναίκα έχει εισβάλει στη ζωή του, αναστατώνοντάς την», εξηγεί ο Γιουστ, ο οποίος υποστηρίζει πως ο Μάικλ Ντάγκλας έχει πρωταγωνιστήσει σε μερικές από τις πιο αντιφεμινιστικές ταινίες εκείνης της περιόδου, δημιουργώντας το πρότυπο του «πάτερ φαμίλια» που αντιμετωπίζει τις δυνατές γυναίκες ως απειλή. «Ο ήρωας πρέπει να περάσει πολλά για να ανακτήσει την κυριαρχία του ή και να επιβιώσει από μια ανεξάρτητη, ενίοτε “ψυχωτική” γυναίκα. Εγώ σε όλες αυτές τις ταινίες εστίασα το ενδιαφέρον μου στη στιγμή του λάθους. Το επέκτεινα και έκανα την αποτυχία το κέντρο όλου του έργου».
Η αποτύπωση των φύλων στον κινηματογράφο, τα θέματα ταυτότητας, η αναπαράσταση των μειονοτήτων και των ατόμων με αναπηρίες είναι κυρίαρχα στο έργο του. Τον ρωτώ αν θα είχε πρόβλημα να τον αποκαλέσουν κινηματογραφιστή. «Οταν ήμουν παιδί έβλεπα συνεχώς ταινίες, ήμουν παθιασμένος με το σινεμά, δεν σκέφτηκα όμως ποτέ να πάω σε σχολή κινηματογράφου. Ζωγράφιζα και έτσι κατευθύνθηκα στις τέχνες. Δανείζομαι την κινηματογραφική γλώσσα για να θίξω αυτά που θέλω, την ίδια στιγμή όμως αμφισβητώ και τους κανόνες της», σημειώνει. Τα αινιγματικά βίντεό του, που μοιάζουν σαν σκηνές ενός μεγαλύτερου σεναρίου, μιας ταινίας που συνεχίζεται στο μυαλό του καθενός, φιλοξενούνται στις μόνιμες συλλογές του Guggenheim, του ΜοΜΑ και της Tate Modern, ενώ έχουν παρουσιαστεί και στο πλαίσιο περιοδικών εκθέσεων στο Palais de Tokyo στο Παρίσι, στο Stedelijk στο Αμστερνταμ ή στο ΜΑΑΤ στη Λισσαβώνα, όπως και στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2013, στην οποία εκπροσώπησε τη χώρα του.
Στη Θεσσαλονίκη θα περιηγηθούμε στον αλλόκοτο, ανοίκεια αργό κόσμο του αντισυμβατικού Δανού καλλιτέχνη μέσα από το αφιέρωμα που έχει σχεδιάσει στο έργο του το 65ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της πόλης. «Το σινεμά δημιουργεί μια συνθήκη όπου αφήνεσαι στο κάθισμα και για λίγο ξεχνάς την καθημερινότητά σου. Αν η ταινία είναι mainstream, επιστρέφοντας σπίτι θα την έχεις ξεχάσει, υπάρχουν όμως και κάποιες ιστορίες που σε προβληματίζουν. Αυτή είναι και η δική μου προσέγγιση, μου αρέσει να παίζω με την ιδέα του γνώριμου και την ίδια στιγμή να σε εκπλήσσω, να σε μετακινώ, να διαπιστώνεις ότι τα πράγματα δεν είναι όπως νόμιζες. Αρχίζει να γίνεται ενδιαφέρον όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν να τοποθετήσουν σε κουτιά τα ερεθίσματα που λαμβάνουν».
Η ερμηνεία ανήκει στον θεατή
Ο Γέσπερ Γιουστ διευκρινίζει ότι στο δικό του έργο λείπει η κεντρική αφήγηση. Μεταφέρει τους θεατές σε έναν ορισμένο τόπο ή κατάσταση, που μπορεί να θυμίζει ταινία, όμως δεν παρέχει καμία πληροφορία για τους χαρακτήρες, από πού προέρχονται ή πού πάνε. «Στο Χόλιγουντ όλα είναι με ακρίβεια προσδιορισμένα», τονίζει. Φέρνει ως παράδειγμα ένα τυπικό road movie, με δύο άνδρες να διασχίζουν την έρημο, και η εικόνα που φτιάχνει μου φέρνει στον νου το «Gerry» του Γκας βαν Σαντ. «To πλαίσιο της σχέσης τους πρέπει να είναι σαφές από την αρχή, δεν μπορεί να υπάρχουν υπόνοιες για το είδος του δεσμού που συνδέει τους δύο άνδρες. Αυτή ακριβώς είναι η περιοχή που ενδιαφέρει εμένα, όταν αξιοποιείς όλα τα επίπεδα ανάγνωσης, προσκαλώντας διαφορετικές ερμηνείες».
Στο δικό του βίντεο «Κάτι να ποθείς» (2005), βλέπουμε έναν ηλικιωμένο άνδρα να οδηγεί σε κυκλική διαδρομή σ’ ένα υπόγειο γκαράζ. Στο πίσω κάθισμα κάθεται ένας πολύ νεότερος άνδρας. Ποια είναι η σχέση τους; Τα σχόλια στο ΥouΤube επιβεβαιώνουν τις διαφορετικές θεωρίες και τα ερωτήματα που εγείρει το έργο του.
Οι παύσεις
Παρατηρώ πως δεν του αρέσει ιδιαίτερα ο λόγος· οι ήρωές του μιλούν ελάχιστα. «Δεν είναι αλήθεια, στο τελευταίο έργο, το “Ιnterfears” (2023), ο Ματ Ντίλον απαγγέλλει έναν μονόλογο. Δίνω, ωστόσο, ιδιαίτερη σημασία στις παύσεις ανάμεσα στους διαλόγους, νομίζω πως οι σκηνοθέτες αποφεύγουν αυτές τις στιγμές εξαιτίας της έντασης που εκπέμπουν, εμένα πάλι μου εξάπτουν την περιέργεια, θέλω να ερευνήσω τι υπάρχει εκεί».
Του λέω πως ακόμα και αν επιχειρούσε μια αλλαγή καριέρας, ίσως να έβρισκε αντίσταση στο Χόλιγουντ. «Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της δουλειάς μου είναι το μοντάζ (edit). Ξεκινάω από μια ιδέα στο χαρτί, αλλά στη συνέχεια δουλεύω με το υλικό και στο τέλος βλέπω τι έχω. Αυτό περισσότερο κλίνει προς τη ζωγραφική ή τη μουσική σύνθεση· στις μεγάλες κινηματογραφικές παραγωγές δεν είναι εφικτό να δουλέψεις έτσι. Διακυβεύονται πολλά, πρέπει σε κάθε στάδιο της διαδικασίας να αποδεικνύεις ότι γυρίζεις την ταινία που υποσχέθηκες».
«Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της δουλειάς μου είναι το μοντάζ. Ξεκινάω από μια ιδέα στο χαρτί, αλλά στη συνέχεια δουλεύω με το υλικό και στο τέλος βλέπω τι έχω. Αυτό περισσότερο κλίνει προς τη ζωγραφική ή τη μουσική σύνθεση».
Παρ’ όλα αυτά, οι επισκέπτες στα μουσεία αναφέρουν ότι πολλά από τα έργα του έχουν αναφορά σε κλασικά φιλμ, όπως η «Περσόνα» του Μπέργκμαν ή ο «Σιωπηλός μάρτυρας» του Χίτσκοκ. «Κάποιες από αυτές τις αναφο-ρές είναι ακούσιες και άλλες ηθελημένες. Ιδίως τα πρώτα βίντεο που έκανα, επειδή ήταν μονοκάναλα, παρέπεμπαν στην αισθητική του σινεμά, όμως και τώρα, στην πρεμιέρα του “Ιnterfears” στην Κοπεγχάγη, ο Λαρς φον Τρίερ σχολίασε ότι ο Κιούμπρικ συναντά τον Ταρκόφσκι».
Στο έργο βλέπουμε τον Ματ Ντίλον σε έναν σαρωτή fMRI. Ο ηθοποιός απαγγέλλει, ενώ το μηχάνημα καταγράφει και αποτυπώνει τα εγκεφαλικά του κύματα σε δισδιάστατες και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις. «Με ενδιέφερε να χαρτογραφήσω τον συναισθηματικό τόπο ενός ανθρώπου, ενώ ταυτόχρονα εκείνος υποκρίνεται πως έχει τα προσποιητά αισθήματα ενός φανταστικού χαρακτήρα. Καταλαβαίνω πως αισθητικά μπορεί να σε παρασύρει να σκεφτείς την “Οδύσσεια του Διαστήματος”, αλλά είναι αρκετά εσωτερικό».
Συναισθήματα
Ο ίδιος πρεσβεύει ότι μαθαίνουμε να εκφράζουμε τον συναισθηματικό μας κόσμο μ’ έναν ορισμένο τρόπο ώστε να μην αποκλίνουμε από τον μέσο όρο. «Το πώς αισθανόμαστε σε μια συγκεκριμένη στιγμή δεν είναι ίδιο για όλους. Τα συναισθήματα είναι σαν τα δακτυλικά αποτυπώματα· ο καθένας έχει τα δικά του. Η κουλτούρα σου, η καταγωγή σου, ο τρόπος που ανατράφηκες, τα τραύματά σου, όλα προετοιμάζουν το μυαλό σου να χειριστεί μια κατάσταση, αλλά την ίδια στιγμή στην εξίσωση μπαίνει και το τι είναι κοινωνικά αποδεκτό και δρας αναλόγως, το σκηνοθετείς».
*Εως τις 10/11, MOMus – Πειραματικό Κέντρο Τεχνών, Αποθήκη Β1, Λιμάνι Θεσσαλονίκης, www.filmfestival.gr.
