Κατά την περίοδο του Κώδικα Χέιζ, το Χόλιγουντ όφειλε να είναι «φρόνιμο» και το σχήμα «John takes Mary» (δηλαδή της κλισέ έκβασης των ευτυχισμένων και αψεγάδιαστων ζευγαριών) έμοιαζε μονόδρομος για ένα ασφαλές «happy end» στις ταινίες που έβγαιναν από τα αμερικανικά στούντιο. Ακόμα και αν σκηνοθέτες σαν τον Αλφρεντ Χίτσκοκ μπορούσαν να ξεγελάσουν και τους πιο αυστηρούς «κλειδοκράτορες» της ηθικής, κλείνοντας το «Στη Σκιά των Τεσσάρων Γιγάντων» (1959) με ένα τρένο που έμπαινε σε ένα τούνελ, ως σαφές σεξουαλικό υπονοούμενο.
Εμείς «μετρ του σασπένς» μπορεί να μην είχαμε, είχαμε όμως… την Ελενίτσα και τον Αντωνάκη. Το ζευγάρι της ταινίας «Η γυνή να φοβήται τον άνδρα» (1965) του Γιώργου Τζαβέλλα, ακόμα και αν στην κοινή συνείδησή μας δεν αποτελεί κάποιο δείγμα κινηματογραφικής πρωτοπορίας, ήταν μια ιστορία που ανέτρεπε την προβλέψιμη κατάληξη «Εζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα»: βλέπαμε τι συνέβαινε στη ζωή ενός αθηναϊκού ζευγαριού, πέρα από τη λαμπερή στιγμή του γάμου, στη ρουτίνα του και όλες τις εντάσεις που αυτή έφερνε.
Είναι ένα από τα δεκάδες έργα –κινηματογραφικά, φωτογραφικά, εικαστικά– που απαρτίζουν τη θεματική ξενάγηση «Πώς ερωτεύονται οι Αθηναίοι;» η οποία γίνεται στην έκθεση «Αστυγραφία» της Εθνικής Πινακοθήκης. Σταχυολογεί εκείνα τα καλλιτεχνικά στιγμιότυπα που μας μαθαίνουν (ή μας θυμίζουν) τα σκιρτήματα των Αθηναίων όχι μόνο απέναντι στο ταίρι τους αλλά και προς την ίδια την πόλη τους.
«Να πετάξουμε το πιάνο, είναι παλιατζούρα, να πάρουμε πικάπ»
«Η ταινία “Η γυνή να φοβήται τον άνδρα” μας μεταφέρει σε μία σύγκρουση που είναι πολύ κεντρική για όλη την έκθεση: αυτή ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο», εξηγεί η Χριστίνα Μπότσου, που έχει αναλάβει την εν λόγω ξενάγηση. Μπορεί να μοιάζει δύσκολη αποστολή να επιλέξει κανείς ανάμεσα στα 200 συνολικά έργα της «Αστυγραφίας» εκείνα που κάτι έχουν να μας μάθουν για τις ρομαντικές συνήθειες των Αθηναίων των περασμένων δεκαετιών (εκτείνεται χρονικά στις δεκαετίες του ’50, ’60 και ’70), πάντως, όπως λέει η ξεναγός «τα έργα μιλούσαν από μόνα τους».
Ετσι, το αστικό βίωμα του έρωτα είναι παρόν από τις πιο «πρωτόγονες» μορφές του, όπως είναι οι καντάδες, που παρουσιάζονται σε εικαστικά έργα, αλλά και μέσα από την παράφορη και τραγική έκβαση ενός ερωτικού τριγώνου, όπως αυτό παρουσιάζεται στη «Στέλλα» (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη.
Μέσα από τις αναπαραστάσεις τριών δεκαετιών, η ξενάγηση περνάει από τις πιο συντηρητικές εκδοχές του έρωτα και των ραντεβού προς τις πιο σύγχρονες: όπως στον πίνακα «Καφενείον το Νέον» (1965-66) του Γιάννη Τσαρούχη, ένα έργο που «μετατοπίζει τα όρια της ανεκτικότητας της τότε πολύ συντηρητικής κοινωνίας απέναντι σε έναν ομοερωτικό έρωτα», όπως σχολιάζει η Χριστίνα Μπότσου.
Οσο τα χρόνια περνούν, βλέπουμε τα σημεία συνάντησης ραντεβού των Αθηναίων να αλλάζουν: από εκεί που τα ραντεβού δίνονταν παραδοσιακά στο καφενείο, σταδιακά μέσα από τα διάφορα έργα, βλέπουμε ζευγάρια να συναντώνται έξω από σινεμά, να παρκάρουν σε drive-ins, μα και να βρίσκονται σε εμπορικά κέντρα σαν το Μινιόν.
Παρ’ όλα αυτά, η σύγκρουση παλιού και καινούργιου που διατρέχει την έκθεση δεν αφορά μόνο τα νέα και τα παλιά ρομαντικά στέκια, αλλά σε μεγάλο βαθμό τη σύγκρουση ανάμεσα στον παλιό και τον νέο τρόπο ζωής γενικότερα. «Να πετάξουμε το πιάνο, είναι παλιατζούρα, να πάρουμε πικάπ», ακούγεται να λέει η Μάρω Κοντού ως Ελένη Κοκοβίκου στον Γιώργο Κωνσταντίνου στο «Η γυνή να φοβήται τον άνδρα». Οπως προσθέτει η ξεναγός: «Το βασικό επίδικο είναι η σύγκρουση του ζευγαριού για το αν θα μείνουν στην οικογενειακή μονοκατοικία ή αν θα πάνε σε ένα νεόδμητο ρετιρέ», σε μια εποχή που παλιό και νέο συγκρούονται συνεχώς στην πόλη της Αθήνας.
Σε όλη αυτήν την προσέγγιση, η αμφισβήτηση του «happy end» είναι κομβική. Αυτό ακριβώς κάνει και το έργο της Κλεοπάτρας Δίγκα «Ολα Καλά» (1972, κεντρική εικόνα του άρθρου), που απέναντι σε κάθε ασπρόμαυρο φιλί που κλείνει ειδυλλιακά μια ταινία, γεννάει μια απεικόνιση που «αποδομεί το καλογυαλισμένο happy end του γάμου και θέτει το ερώτημα “Είναι τόσο happy end;”» όπως θα πει η Χριστίνα Μπότσου.
«Αθήνα, σ’ αγαπάω να της λες»
|
Δανιήλ (Παναγόπουλος), «Spectacle Urbain», μεταξύ 1967-1970, Ηλεκτρικό κουτί
|
Είναι και άλλα, πιο δομικά πράγματα που βλέπουμε να αλλάζουν μέσα από τον χρόνο στα έργα της ξενάγησης, όπως η παράδοση του προξενιού που σταδιακά δίνει τη θέση της σε «μια πιο αυθόρμητη έκφραση της ερωτικής και συντροφικής αγάπης». Αυτό που δεν δείχνει να αλλάζει είναι η αξία της οικογένειας, που δεν διασαλεύεται καθόλου, όπως σημειώνει η ξεναγός.
Ο ρομαντισμός είναι μία ακόμα σταθερά. Κάτι που εκτείνεται και πέρα από το εκάστοτε πρόσωπο ειδικού ενδιαφέροντος, αφού όπως εξηγεί η Χριστίνα Μπότσου, η αγάπη των Αθηναίων για τις νυχτερινές βόλτες στην πόλη, πάει χέρι χέρι με «τον πολύ προσωπικό τρόπο που βιώνουν οι Αθηναίοι τη σχέση με την πόλη τους». Για να το πούμε αλλιώς, «το ίδιο το αστικό βίωμα είναι μια ερωτική σχέση για τους Αθηναίους».
Οσο για τη θέα με την οποία όλοι οι Αθηναίοι κάποια στιγμή ερωτεύτηκαν, δεν χωρά καμία αμφιβολία: είναι αυτή του Παρθενώνα. Γι’ αυτό ξεπροβάλλει με κάποιον τρόπο στα περισσότερα έργα: είτε είναι η ταινία «Τα ματόκλαδά σου λάμπουν» (1961) του Κώστα Φέρρη, που αντιπαρατίθεται στις φτωχογειτονιές με τα χαμηλά σπίτια και τους βασιλικούς, είτε διακρίνεται κάπου στο βάθος, πίσω από αθηναϊκά μπαλκόνια που φιλοξενούν ανομολόγητα σκιρτήματα.
Η θεματική ξενάγηση «Πώς ερωτεύονται οι Αθηναίοι;» στην έκθεση της «Αστυγραφίας» στην Εθνική Πινακοθήκη θα πραγματοποιηθεί στις 14 Φεβρουαρίου, στις 18.00 (οι θέσεις έχουν καλυφθεί) και θα επαναληφθεί στις 28 Φεβρουαρίου την ίδια ώρα.
