«Η ιδέα ότι ο Ρόμπερτ Κάπα χρησιμοποιούσε το χρώμα στις φωτογραφίες του ήδη από το 1941, και μάλιστα όχι περιστασιακά, ξαφνιάζει πολλούς, για να μην πούμε ότι τους σοκάρει» είπε στην εναρκτήρια ομιλία της η Σύνθια Γιουγκ, επιμελήτρια της φωτογραφικής έκθεσης «Capa in Color», που παρουσιάζεται αυτόν το μήνα στην Ουγγαρία, την πατρίδα του Κάπα. Και πρόσθεσε: «Αλλωστε είναι αλήθεια πως στις δεκαετίες του 1960 και 1970 επικρατούσε η άποψη ότι ένας σοβαρός φωτο-δημοσιογράφος δεν δουλεύει με έγχρωμο φιλμ».
Δεν υπάρχει βεβαίως κανένας που να μπορεί να αμφισβητήσει την αξία της δουλειάς του πατριάρχη της φωτογραφικής δημοσιογραφίας Ρόμπερτ Κάπα. Δεν υπάρχει βιβλίο και παρουσίαση φωτογραφικής ιστορίας που να μην αναφέρει το όνομά του ανάμεσα στους κορυφαίους πολεμικούς ανταποκριτές. Είναι, στο είδος του, ο δάσκαλος της ασπρόμαυρης εικόνας. Οι φωτογραφίες του από τον Ισπανικό Εμφύλιο, τον οποίο κάλυψε για το γαλλικό περιοδικό Regards, παραμένουν αξεπέραστες.
Ο περίφημος «Στρατιώτης που πέφτει», ο πολεμιστής του Δημοκρατικού Στρατού της Εθνοφυλακής της Κόρδοβα που καταρρέει χτυπημένος από σφαίρα πάνω σε ένα λόφο, παραμένει μία από τις εμβληματικότερες εικόνες του 20ού αιώνα, παρά τις όποιες συζητήσεις έγιναν εκ των υστέρων για την αυθεντικότητα της στιγμής που τραβήχτηκε. Το ίδιο ισχύει και για τις φωτογραφίες της D-Day, τη συγκλονιστική απεικόνιση της απόβασης των Αμερικανών στην ακτή με την κωδική ονομασία «Ομαχα» της Νορμανδίας, στις 6 Ιουνίου του 1944. Ηταν ο μόνος δημοσιογράφος που βρέθηκε εκεί, ανάμεσα στο πρώτο κύμα των στρατιωτών που αποβιβάστηκαν στη γαλλική ακτή, καταγράφοντας με ανθρωπιά τον τρόμο, τον ηρωισμό και τη σκληρότητα των στιγμών.
Ταξίδεψε και δούλεψε σε όλο τον κόσμο, όπου υπήρχαν ζώνες πολέμου, απαθανατίζοντας με τον φακό του την ταραχώδη ιστορία του αιώνα που πέρασε. Γι’ αυτό και ο χαρακτηρισμός του φίλου του και συνεργάτη, εκδότη των σημαντικότερων αγγλικών φωτογραφικών περιοδικών της εποχής Weekly Illustrated και Picture Post, Στεφάν Λοράν, «Είναι ο σπουδαιότερος πολεμικός φωτογράφος του κόσμου», θα συνοδεύει πάντοτε το όνομά του.
Κλεισμένες στα αρχεία
Ωστόσο ελάχιστοι, ίσως μόνον κάποιοι ειδικοί του είδους, γνώριζαν μέχρι πρόσφατα ότι ο Κάπα υπήρξε επίσης ο δημιουργός χιλιάδων έγχρωμων φωτογραφιών, που παρέμεναν κλεισμένες στα αρχεία του Διεθνούς Κέντρου Φωτογραφίας (International Center of Photography) που ιδρύθηκε από τον Κορνέλ Κάπα, τον νεαρότερο αδερφό του φωτογράφου, στη Νέα Υόρκη. Οι περισσότερες από αυτές χρειάζονταν τεχνική αποκατάσταση, και ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχαν συμπεριληφθεί στις πολλές αναδρομικές παρουσιάσεις του έργου του σπουδαίου φωτογράφου.
Αυτή είναι ίσως η μεγαλύτερη αποκάλυψη της έκθεσης «Capa in Color», που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη τον προηγούμενο χρόνο υπό την αιγίδα του Διεθνούς Κέντρου Φωτογραφίας, και μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου παρουσιάζεται στη Βουδαπέστη, στο Robert Capa Contemporary Photography Center, για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Περιλαμβάνει 136 έγχρωμες εικόνες, και μαζί τους πρωτότυπα φιλμ και ηχητικά ντοκουμέντα.
Οι περισσότερες είναι φωτογραφίες που τραβήχτηκαν σε καιρό ειρήνης. Συμπεριλαμβάνεται επίσης η δουλειά που έφερε ο Κάπα από το ταξίδι του στη Σοβιετική Ενωση το 1947 –μια αποστολή που μοιράστηκε με τον Τζον Στάινμπεκ–, όπως και εικόνες από το Ισραήλ του 1948, τη χρονιά που ιδρύθηκε το ισραηλινό κράτος.
Τα πολεμικά θέματα σπανίζουν, μολονότι ο ίδιος είχε αρχίσει να δουλεύει το χρώμα ήδη από το 1938, δύο μόλις χρόνια μετά την παρουσίαση από την Κόντακρομ (Kodachrome) του πρώτου έγχρωμου φωτογραφικού φιλμ Κόντακ. Εκείνη την εποχή ο Κάπα ήταν ήδη διάσημος από τον Ισπανικό Εμφύλιο, και εργαζόταν στην Κίνα καλύπτοντας τον Σινο-Ιαπωνικό Πόλεμο. «Σε παρακαλώ, στείλε μου 12 ρολά Κόντακρομ με τις οδηγίες χρήσης», έγραφε τότε σε έναν φίλο του στο πρακτορείο Pix στη Νέα Υόρκη. «Στείλε τα άμεσα, επειδή έχω μια ιδέα για το Life», είπε.
Πράγματι τέσσερις από αυτές τις έγχρωμες φωτογραφίες της πόλης Hankou που καίγεται μετά τις επιδρομές των Ιαπώνων, το 1938, δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Life. Εκτοτε καμιά άλλη αντίστοιχη δουλειά δεν παρουσιάστηκε, μολονότι εκείνος «τραβούσε» συστηματικά σε χρώμα από το 1941. Αν και είχε πάντοτε μαζί του δύο κάμερες, τη μία με έγχρωμο και την άλλη με ασπρόμαυρο φιλμ, τα περιοδικά προτιμούσαν τις κλασικές του εικόνες σε άσπρο – μαύρο. Μάλιστα δύο αναθέσεις που του έγιναν από έντυπα, η μία να φωτογραφήσει την οικογένεια Ερνεστ Χέμινγουεϊ στο σπίτι τους στο Αϊντάχο και η άλλη την οικογένεια Πάμπλο Πικάσο σε μια παραλία της Νότιας Γαλλίας, θεωρήθηκαν «απογοητευτικές», και απορρίφθηκαν.
Αντίθετα είχε επιτυχία φωτογραφίζοντας έγχρωμα τη λάμψη και τη γοητεία της πλούσιας μεταπολεμικής ζωής, θέματα ελαφρά όπως οι ιπποδρομίες του Λονγκσάμπ (Longchamps), το καλοκαιρινό θέρετρο του Μπιαρίτζ και τα χειμερινά σπορ στην Ελβετία, οι χολιγουντιανοί ηθοποιοί στα διαλείμματα των γυρισμάτων μιας ταινίας. Ο ίδιος γνώριζε καλά ότι το χρώμα ήταν περισσότερο κατάλληλο για τέτοιες φωτογραφίσεις, τις οποίες μάλιστα καλοπλήρωναν τα περιοδικά της εποχής. Ετσι ανακάλυψε τον κόσμο της μόδας, και μπήκαν επιτέλους στις φωτογραφίες του οι γυναίκες.
Η τελευταία εικόνα
«Οι φωτογραφίες της έκθεσης μας επιτρέπουν να δούμε συνολικά το έργο του Κάπα, και να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε το χρώμα», αναφέρει ο διευθυντής του Robert Capa Contemporary Photography Center. «Εστρεφε την κάμερα σε τελείως διαφορετικές κατευθύνσεις, αναζητώντας θέματα στα οποία το χρώμα είχε κάτι να προσθέσει» σχολιάζει. Αυτό προφανώς αποδεικνύει ότι οι έγχρωμες φωτογραφίες δεν ήταν ένα περιστασιακό συμπλήρωμα στην ασπρόμαυρη δουλειά του, αλλά ενσωματώνονται πλήρως στο έργο του των δεκαετιών 1940-1950. Ωστόσο στα 1953, σαράντα χρόνων πλέον, επιτυχημένος, αρκετά ευκατάστατος, συνιδρυτής του περίφημου φωτο-ειδησεογραφικού πρακτορείου Μάγκνουμ (Magnum) από το 1947, έγραφε σε ένα γράμμα του: «Μπιαρίτζ, Ντοβίλ και πολύχρωμος κινηματογράφος, τέλος. Δεν ξέρω ακόμη πού, ούτε με ποιον τρόπο αλλά είμαι έτοιμος να ξαναπιάσω την αληθινή μου δουλειά».
Η ευκαιρία τού δόθηκε έναν χρόνο αργότερα με μια ανάθεση από το περιοδικό Life για να καλύψει τις συγκρούσεις στο μέτωπο της αποικιακής Ινδοκίνας. Οι Γάλλοι είχαν σχεδόν ηττηθεί, ο πόλεμος επρόκειτο να τελειώσει σύντομα, και εκείνος τράβηξε εκεί μερικές από τις πιο δυνατές έγχρωμες πολεμικές φωτογραφίες του. Σε μία από αυτές, στρατιώτες περπατούν κάπου στο σημερινό Βιετνάμ. Βλέπουμε μόνον τις πλάτες τους και όσο πιάνει το μάτι, φαιόχρωμες φιγούρες ανδρών με τις εξαρτήσεις τους που βαδίζουν χωρίς τάξη μέσα στο πράσινο. Εχει ημερομηνία Μάιος 1954, και ονομάζεται «Καθ’ οδόν από το Ναμντίν στο Ταϊμπίν». Στις 25 Μαΐου εκείνης της χρονιάς, ο Ρόμπερ Κάπα σκοτώθηκε πατώντας νάρκη. Διαβάζοντας γι’ αυτόν, βρήκα μια φράση του με την οποία μιλά για τη δουλειά του: «Ο πολεμικός ανταποκριτής», είχε πει, «έχει τη ζωή του στα χέρια του, και μπορεί να τη διακινδυνεύσει, ή να την προφυλάξει, έστω και την τελευταία στιγμή. Εγώ είμαι ένας τζογαδόρος».
Φωτο-«καρχαρίας»
Γεννήθηκε στη Βουδαπέστη το 1913, με το όνομα Εντρέ Φρίντμαν, δεύτερος γιος ευκατάστατης εβραϊκής οικογένειας ραφτάδων της Βουδαπέστης. Ανήσυχος νεαρός με ενδιαφέρον για την τέχνη και την πολιτική, ορμητικός και ενθουσιώδης, κάτι που του στοίχισε την απομάκρυνσή του νωρίς από τη χώρα. Εφυγε στο Βερολίνο για να σπουδάσει δημοσιογραφία, αλλά τελικά βρέθηκε να εργάζεται ως βοηθός φωτογράφου στο γνωστό και έγκριτο φωτο-ειδησεογραφικό πρακτορείο Dephot. Με ανάθεση του πρακτορείου ταξίδεψε στην Κοπεγχάγη για να καλύψει το Σοσιαλιστικό Συνέδριο και έκανε την πρώτη του επιτυχία: Μια κοντινή φωτογραφία του ομιλητή Λέοντος Τρότσκι, που δημοσιεύτηκε ολοσέλιδη. Ηταν τότε 19 ετών και ξεκινούσε τη σταδιοδρομία του.
Επόμενος σταθμός, το Παρίσι, ανάμεσα σε εκλεκτούς φίλους που τον βοήθησαν να δικτυωθεί στην πόλη, τους φωτογράφους Αντρέ Κερτέζ και Ενρί Καρτιέ-Μπρεσόν, την ιστορικό φωτογραφίας Γκιζέλ Φρόιντ. Και τη νεαρή φωτογράφο Γκέρτα Ποχορίλ, με την οποία έγιναν γρήγορα ζευγάρι, μποέμ και αντισυμβατικό. Εκείνος άλλαξε το όνομά του σε Ρόμπερτ Κάπα, εκείνη σε Γκέρτα Τάρο. Εφυγαν μαζί για την Ισπανία με σκοπό να καλύψουν τον Εμφύλιο. Η Τάρο σκοτώθηκε λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Μαδρίτη, έχοντας ήδη τραβήξει μερικές θαυμάσιες φωτογραφίες. Εκείνος, με τις εικόνες του έκανε γνωστό τον Ισπανικό Εμφύλιο σε όλο τον κόσμο, και το όνομά του συνώνυμο της φωτογραφικής δημοσιογραφίας. Το επώνυμο που είχε επιλέξει για τη νέα του ταυτότητα ήταν το παρατσούκλι του στο σχολείο, επειδή είχε μεγάλο στόμα και επιθετική συμπεριφορά. Τον φώναζαν capa, που στα ουγγρικά σημαίνει καρχαρίας.
Η έκθεση «Capa in Color» ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη τον προηγούμενο χρόνο υπό την αιγίδα του Διεθνούς Κέντρου Φωτογραφίας. Εως τις 20 Σεπτεμβρίου παρουσιάζεται στη Βουδαπέστη, στο Robert Capa Contemporary Photography Center, για πρώτη φορά στην Ευρώπη.
