Στην κορυφή του λόφου Πιτύκι, στο βορειοανατολικό τμήμα της Λέρου, η ιστορία του νησιού είναι συγκεχυμένη στο πιο σημαντικό μνημείο του. Το Κάστρο του Παντελίου, το οποίο δεσπόζει πάνω από το νησί σε στρατηγική θέση, ανάμεσα στα φυσικά λιμάνια του κόλπου της Αγίας Μαρίνας και του ομώνυμου όρμου του Παντελίου, αποτελεί μάρτυρα της ιστορίας του νησιού – εδώ έχει αποτυπωθεί το πέρασμα των αιώνων, και ό,τι άφησαν πίσω.
Στην περιοχή γύρω από το κάστρο έχουν κατά καιρούς εντοπιστεί όστρακα από την Εποχή του Χαλκού, τη μυκηναϊκή περίοδο, τον 4ο αιώνα και τη ρωμαϊκή περίοδο, αποδεικνύοντας ότι ο χώρος στον οποίο εντέλει οικοδομήθηκε η παλαιότερη βυζαντινή οχύρωση της Λέρου ήταν σε συνεχή χρήση πριν ακόμα από την ανοικοδόμηση του κάστρου κατά την εποχή του Βυζαντίου.
Αργότερα, το νησί κατέλαβαν οι ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη – η έλευσή τους δεν άφησε το κάστρο ανεπηρέαστο. Εχτισαν τον εξωτερικό περίβολο, με τους ισχυρούς προμαχώνες. Σε πολλά σημεία του κάστρου βρίσκονται ακόμα εντοιχισμένα τα οικόσημα των Ιωαννιτών αρχόντων του και των Μεγάλων Μαγίστρων. Αρκετά από τα μέρη του εσωτερικού περιβόλου του κάστρου κατασκευάστηκαν στις αρχές του 16ου αιώνα, κατά την προετοιμασία για την επίθεση των Οθωμανών. Κι ύστερα το νησί, όπως και το Κάστρο του Παντελίου, πέρασε στα χέρια τους.
Επί Τουρκοκρατίας, έγιναν επιδιορθώσεις στον εξωτερικό περίβολο και στους προμαχώνες. Επί Ιταλοκρατίας, επισκευάστηκαν κτίρια εντός του τρίτου περιβόλου, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για στρατιωτική χρήση. Αλλά οι αλλαγές στην πολιτική και στρατιωτική σκηνή, και ο αντίκτυπός τους στο κάστρο, δεν σταμάτησαν εκεί. Το φθινόπωρο του 1943, το Κάστρο του Παντελίου βομβαρδίζεται από τη γερμανική αεροπορία και το ιταλικό πυροβολικό και γκρεμίζονται τμήματα του τείχους του.
Τώρα, 81 χρόνια αργότερα, ολοκληρώθηκαν οι μελέτες ωρίμανσης για τη δομική αποκατάσταση και τη στερέωση των οχυρώσεων του κάστρου και για την ανακατασκευή του θεάτρου εντός των τειχών του, ενός θεάτρου που τώρα θα έχει μέγιστη χωρητικότητα 210 θέσεων. Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, το ζητούμενο της μελέτης για τη νέα κατασκευή του θεάτρου, στη θέση του προϋπάρχοντος, είναι να έχει πιο μόνιμο χαρακτήρα, χωρίς να χρειάζεται μεγάλη συντήρηση ή κατασκευή νέων βοηθητικών χώρων.
«Η ολοκληρωμένη διαχείριση, προστασία, ανάδειξη και επισκεψιμότητα του Κάστρου Παντελίου στη Λέρο αποτελεί μια από τις προτεραιότητες που θέσαμε, προχωρώντας στην εκπόνηση σειράς μελετών ωρίμανσης έργων πολιτισμού για το νησί», δήλωσε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, τονίζοντας ότι έχει ολοκληρωθεί το σύνολο των μελετών για την αποκατάσταση και την ανάδειξη των σημαντικών εκκλησιαστικών μνημείων του νησιού, και για το Κάστρο Μπούρτζι, μεταξύ άλλων μνημείων. «Σε συνδυασμό με τα έργα που έχουμε ήδη εντάξει και χρηματοδοτούνται με πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης, γίνεται φανερό ότι η Λέρος αντιμετωπίζεται με ολιστική προσέγγιση προστασίας και ανάδειξης του πολιτιστικού της πλούτου, στο πλαίσιο του στρατηγικού σχεδίου της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής αξίας των οικισμών Λακκί και Λέπιδα, που εκπονήθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας», σημείωσε η ίδια. Ενα μέχρι τώρα αναξιοποίητο πολιτικό κεφάλαιο γίνεται πια μοχλός ανάπτυξης για το νησί, τόνισε. «Υπηρετώντας αυτή τη στόχευση», συνέχισε η υπουργός, «η αποκατάσταση του Κάστρου Παντελίου με την ανακατασκευή και του θεάτρου εντός των τειχών του αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πολιτιστικούς πόρους που προβλέπεται να επανενταχθεί δυναμικά στην πολιτιστική ζωή του νησιού».
