Η Λέρος, περισσότερο ίσως από κάθε ελληνικό νησί, γνωρίζει την τέχνη του βίου: πώς, δηλαδή, η ζωή εναλλάσσεται με ανόδους και πτώσεις, πώς είναι το πέρασμα από την κορυφή στη χαράδρα. Πριν από τους τουρίστες που τώρα την ανακαλύπτουν ως κρυφό διαμάντι του Αιγαίου, είχε δεχθεί στοργικά στην αγκαλιά της όποιον θεωρείτο κατά καιρούς «ανεπιθύμητος». Εξόριστοι, πολιτικοί κρατούμενοι (ο Γιάννης Ρίτσος ανάμεσά τους), ψυχασθενείς, εσχάτως πρόσφυγες. Πριν από αυτό, οι Λεριοί έζησαν μερικές από τις σκληρές μάχες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν το νησί τους έγινε μήλον της Εριδος ανάμεσα στους ναζί και στους Συμμάχους. Και ακόμα πιο πριν υπήρξε ιταλική κτήση, με τους κατακτητές της να φτιάχνουν την πιο παράξενα όμορφη πόλη του Αιγαίου, το Portolago, το σημερινό Λακκί, με τον ρασιοναλισμό να υποκλίνεται στη μεσογειακή κλίμακα, σε ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό «ζευγάρωμα». Αυτό που ανθίζει σαν λουλούδι τα τελευταία χρόνια είναι η ανάδειξη της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής της από τους Λεριούς που έκαναν τον 19ο αιώνα περιουσίες στην Αλεξάνδρεια αλλά δεν ξέχασαν την καταγωγή τους. Προίκισαν οικισμούς με επαύλεις και σχολεία.
Ενα τέτοιο οικοδόμημα έφτιαξε και ένας μεγαλέμπορος, ο Εμμανουήλ Κανδιόγλου, το 1886, που έγινε έρμαιο της φθοράς, αλλά και εκεί γύρισε η ρόδα της τύχης. Το αγόρασε πρόσφατα Ελληνας της διασποράς από την κεντρική Ευρώπη και ετοιμάζεται να του δώσει την παλιά του αίγλη. Διέβην την ωραία δίφυλλη πόρτα του πριν από λίγες ημέρες για να δω ένα τμήμα της πιο απρόσμενης έκθεσης σύγχρονης τέχνης που διοργανώνεται φέτος στο αρχιπέλαγος, με τίτλο «All things become islands before my senses» και ιθύνοντες νόες δύο Τουρκάλες της καλλιτεχνικής πλατφόρμας «Perasma». Η Μπουρτσού Φικρέτογλου και η Γκιζέμ Κουδούνογλου έχουν ως έδρα την Πόλη, αλλά αυτό δεν τις περιορίζει να κάνουν δράσεις και εκτός, θέλοντας να δημιουργήσουν δίκτυα καλλιτεχνών και τόπων. «Η Λέρος με υπνώτισε μόλις πάτησα το πόδι μου», μου έλεγε η πρώτη, η οποία μάλιστα μιλάει ελληνικά, καθώς και οι δύο γονείς της είναι Ξανθιώτες και έχει περάσει αρκετά παιδικά καλοκαίρια στη Βόρεια Ελλάδα. Πέρυσι οι δύο κοπέλες είχαν παρουσιάσει άλλη μια ενδιαφέρουσα ομαδική έκθεση στο νησί, στον Ναυτικό Ομιλο. «Κουμπάρος» της συνεργασίας αυτής ο Αθηναίος Νίκος Φωκάς, που μαζί με τη σκηνοθέτιδα σύζυγό του Ιωάννα Ασμενιάδου ζουν εδώ και κάποια χρόνια μόνιμα στον τόπο καταγωγής τής εκ μητρός γιαγιάς του. Είναι ο πιο κατάλληλος άνθρωπος να διασυνδέσει ντόπιους με τους κοσμοπολίτες ξένους που έχουν αρχίσει να συχνάζουν στη Λέρο.
Στα δωμάτια του αρχοντικού Κανδιόγλου, όπου η φθορά του χρόνου έχει φτιάξει μια πατίνα μεγάλης γοητείας, παρουσιάζονται έργα καλλιτεχνών διεθνούς φήμης: από τον Νοτιοαφρικανό Ουίλιαμ Κέντριτζ μέχρι τον Πάβελ Αλτχάμερ και από την Πολωνή Γκόσκα Ματσούγκα, την Αμερικανοϊρανή Μάριαμ Τέρκι, τη Γερμανίδα Σόφι φον Χέλερμαν και τη Βρετανίδα Λόρα Φουτς μέχρι τους δικούς μας Ευγενία Βερελή και Κωστή Βελώνη, καθώς και Τούρκους καλλιτέχνες πρώτης γραμμής κ.ά. Η ομαδική –που υμνήθηκε και από τους Financial Times– μοιράζεται και σε άλλα ενδιαφέροντα μέρη, αναδεικνύοντας τη μοναδική ιστορία και αρχιτεκτονική της Λέρου: στο παλιό δημοτικό στο Λακκί, στον Ναυτικό Ομιλο και στους Παλιούς Στρατώνες του Ξηρόκαμπου. Την έχουν ήδη επισκεφθεί εκατοντάδες φιλότεχνοι αλλά και μεγάλοι Τούρκοι συλλέκτες, για να εντυπωσιαστούν και αυτοί από μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα «στρωματογραφία» του παρελθόντος που κάνει το νησί μοναδικό. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι και τις 8 Σεπτεμβρίου.
