ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ
ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΣ
εκδ. Ι. Σιδέρης, 2022, σελ. 133
Η Μικρασιατική Εκστρατεία υπήρξε το αποκορύφωμα της προσπάθειας υλοποίησης της Μεγάλης Ιδέας. Με αρχικό εφαλτήριο τη Σμύρνη, επί πάνω από τρία χρόνια, μία στρατιά που κάποια στιγμή έφτασε να ξεπερνάει τους 200.000 άνδρες, σήκωσε το βάρος της τιτάνιας προσπάθειας επέκτασης της ελληνικής κυριαρχίας στη δυτική Μικρά Ασία. Το εγχείρημα κατέληξε σε πλήρη αποτυχία. Τον Αύγουστο του 1922, η τουρκική αντεπίθεση οδήγησε στην ελληνική συντριβή. Επρόκειτο για κάτι πολύ περισσότερο από μία στρατιωτική ήττα, καθώς η εκκένωση της Μικράς Ασίας από τα ελληνικά στρατεύματα συνοδεύτηκε από την εξόντωση και τον βίαιο ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού που μεθόδευσαν οι νικητές Τούρκοι.
Η Μικρασιατική Εκστρατεία δοκίμασε τις αντοχές του ελληνικού κράτους σε όλα τα επίπεδα: το οικονομικό, το πολιτικό, το διπλωματικό και πάνω απ’ όλα το στρατιωτικό. Δοκίμασε εξίσου τις αντοχές εκείνων που συμμετείχαν σε αυτήν την επιχείρηση και που πολύ συχνά κλήθηκαν να πολεμήσουν μέσα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Το κορυφαίο, αλλά όχι το μοναδικό παράδειγμα, είναι η άπελπις προσπάθεια κατάληψης της Aγκυρας, η οποία αναλήφθηκε το καλοκαίρι του 1921 και, μεταξύ άλλων, συμπεριλάμβανε τη διέλευση της Αλμυράς Ερήμου. Συνολικά, στα πεδία των μαχών της Μικρασιατικής Εκστρατείας σκοτώθηκαν σχεδόν 25.000 άνδρες, ενώ ακόμα περίπου 18.000 παρέμειναν για πάντα αγνοούμενοι, ανεβάζοντας έτσι τον συνολικό αριθμό των ελληνικών απωλειών σε πάνω από 40.000, δίχως να υπολογίζονται οι σχεδόν 50.000 τραυματίες, πολλοί από τους οποίους τόσο σοβαρά ώστε δεν ανέρρωσαν ποτέ πλήρως. Ο φόρος αίματος γίνεται ακόμα βαρύτερος εάν ληφθεί υπόψη ότι, με βάση την απογραφή του 1920, ο αρσενικός πληθυσμός του ελληνικού κράτους, από τον οποίο προερχόταν η στρατολογία, ανερχόταν μόλις σε 2,75 εκατομμύρια.
Η έκδοση βασίζεται σε 86 φωτογραφίες που διέσωσε ο Γεώργιος Κουμουτσάκος, αξιωματικός του 44ου Συντάγματος Πεζικού, ο οποίος πολέμησε στο μέτωπο.
Το περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργούσαν οι αξιωματικοί, οι υπαξιωματικοί και οι οπλίτες κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας ανασυνθέτει με τρόπο ιδιαίτερα γλαφυρό το βιβλίο «Μικρασιατική Εκστρατεία. Εικόνες και μνήμες». Η έκδοση βασίζεται σε συνολικά 86 φωτογραφίες που διέσωσε ο Γεώργιος Κουμουτσάκος, αξιωματικός του 44ου Συντάγματος Πεζικού, ο οποίος πολέμησε στο μικρασιατικό μέτωπο, και οι οποίες σήμερα βρίσκονται στην κατοχή του συνονόματου εγγονού του. Πρόκειται για τεκμήρια εξαιρετικής σημασίας, τα οποία αποτυπώνουν όχι μόνο την πολεμική δράση στα πεδία των μαχών, αλλά επιπλέον τη σκληρή καθημερινότητα των στρατιωτών, καθώς και τη φρίκη του πολέμου. Καλύπτουν δε και την, κάποιες φορές παραγνωρισμένη, προσπάθεια συγκρότησης της στρατιάς του Eβρου, η οποία αναλήφθηκε αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή προκειμένου να διασωθεί τουλάχιστον η Δυτική Θράκη, στόχος που τελικά επιτεύχθηκε.
Το βιβλίο μάς υπενθυμίζει τη σημασία που έχει το οπτικό υλικό στην τεκμηρίωση αλλά και στην καλύτερη κατανόηση της Ιστορίας. Δεν είναι τυχαίο ότι μία από τις πιο σύγχρονες τάσεις της ιστοριογραφίας αφορά την αξιοποίηση τέτοιου είδους υλικού, με σκοπό να φωτιστούν καλύτερα και πληρέστερα όλες, ακόμα και οι επιμέρους πτυχές των ιστορικών γεγονότων. Oσο επιδέξια κι αν είναι μία γραπτή περιγραφή, δεν μπορεί να αποτυπώσει εκείνες τις λεπτομέρειες που συλλαμβάνει ο φωτογραφικός φακός. Εξάλλου, τα δύο είδη πηγών, γραπτές και φωτογραφικές, δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά, αλλά οπωσδήποτε συμπληρωματικά.
Την επιμέλεια του υλικού που παρουσιάζεται στις σελίδες του βιβλίου υπογράφει ο επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανόλης Κούμας. Η δουλειά του είναι υποδειγματική, διότι όχι μόνο προχώρησε στην ταξινόμηση και στον υπομνηματισμό των φωτογραφιών, έτσι ώστε να είναι απολύτως εύληπτες ακόμα και στον μη ειδικό αναγνώστη, αλλά επιπλέον συνέγραψε εισαγωγικά κείμενα που σκιαγραφούν με τρόπο ευσύνοπτο το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσονται οι σκηνές που αποτυπώνονται στις φωτογραφίες. Κατορθώνει έτσι, αντιμετωπίζοντας με τον αρμόζοντα σεβασμό το πρωτογενές υλικό, να το αναδείξει ακόμα περισσότερο και να το εντάξει στη μεγάλη εικόνα της ιστορίας της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Τέλος, ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στον πρωτότυπο χάρτη που συνοδεύει την έκδοση και τον οποίο επιμελήθηκε ο ταγματάρχης (ΠΒ) Ιωάννης Μπόγρης. Πρόκειται για την πρώτη αποτύπωση μιας πορείας εκατοντάδων χιλιομέτρων που διήνυσε το 44ο Σύνταγμα Πεζικού, στο οποίο υπηρέτησε ο Γ. Κουμουτσάκος, από τα παράλια της Ιωνίας έως τον ποταμό Σαγγάριο.
Κριτική επαναψηλάφηση
Η συμπλήρωση 100 ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή προσφέρει αφορμή για την κριτική επαναψηλάφηση ενός γεγονότος που καθόρισε, ίσως όσο κανένα άλλο, την πορεία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας: σηματοδότησε το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, διέκοψε με τρόπο βίαιο την τρισχιλιετή παρουσία ελληνικών πληθυσμών στη μικρασιατική χερσόνησο, προσέδωσε στο ελληνικό κράτος σχεδόν τη μορφή που έχει σήμερα και –μέσα από την ανταλλαγή των πληθυσμών– το κατέστησε εθνικά ομοιογενές. Η παράδοση στο αναγνωστικό κοινό της συλλογής φωτογραφιών του Γ. Κουμουτσάκου συμβάλλει προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της συλλογικής μας αυτογνωσίας για μια περίοδο που, όσο μακρινή κι αν μοιάζει, εξακολουθεί να μας επηρεάζει και να μας απασχολεί.
