Λιγότεροι, σε σχέση με πέρυσι, είναι οι νέοι τίτλοι βιβλίων που εξέδωσαν οι Ελληνες εκδότες και… αυτοεκδότες. Το έντυπο βιβλίο είναι η συντριπτική πλειονότητα των εκδόσεων. Τα βιβλία αυτοβοήθειας αυξάνονται και πληθύνονται, τουλάχιστον από πλευράς παραγωγής. Οι αυτοεκδόσεις και οι «πληρωμένες» εκδόσεις συνεχίζουν ακάθεκτες. Η λογοτεχνία κερδίζει κατά κράτος. Η αγγλική γλώσσα μεταφράζεται σωρηδόν. Η μέση τιμή του βιβλίου παραμένει εν γένει σταθερή.
Αυτά είναι μόνο ορισμένα από τα στοιχεία βιβλιοπαραγωγής που έδωσε στη δημοσιότητα ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ), αντλώντας στοιχεία από την εν γένει ενήμερη βάση του, οσδέλnet. Οι αριθμοί αφορούν πόσα βιβλία διατέθηκαν στην αγορά, αλλά όχι πόσα πωλήθηκαν.
Πρόκειται περί δυναμικής βάσης δεδομένων, τα στοιχεία της οποίας αλλάζουν όσο εκδότες και δημιουργοί, που αποτελούν τον συνεταιριστικό οργανισμό, επικαιροποιούν τα στοιχεία της παραγωγής τους, την ώρα που η οσδέλnet διασταυρώνει και διορθώνει τα δεδομένα που περιέρχονται στη βάση της.
Η συντάκτρια, μάλιστα, της έκθεσης, Μιρέλλα Μπατζιανιά, υπεύθυνη Τμήματος οσδέλnet του ΟΣΔΕΛ, τονίζει, μιλώντας στην «Κ», ότι πρόκειται περί δυναμικής βάσης δεδομένων, τα στοιχεία της οποίας αλλάζουν όσο εκδότες και δημιουργοί, που αποτελούν τον συνεταιριστικό οργανισμό, επικαιροποιούν τα στοιχεία της παραγωγής τους, την ώρα που η οσδέλnet διασταυρώνει και διορθώνει τα δεδομένα που περιέρχονται στη βάση της.
Η Μιρέλλα Μπατζιανιά, πάντως, επισημαίνει ότι «η οσδέλnet είναι εργαλείο για την αγορά του βιβλίου, ένα σημείο αναφοράς για εκδότες και δημιουργούς. Στην πρόσφατη δημοσιοποίηση των δεδομένων θέλουμε να ανοίξει μία συζήτηση για τον ευρύτερο χώρο του βιβλίου και όχι να δώσουμε αναλύσεις και ερευνητικά αποτελέσματα. Και πάλι, θέλω να τονίσω ότι πρόκειται για στοιχεία που προκύπτουν από τη δική μας βάση και πάντα από τους συμβεβλημένους εκδότες. Εμείς, λοιπόν, δίνουμε τους αριθμούς. Η αγορά και οι δημοσιογράφοι μπορούν, έτσι, να έχουν τις τάσεις και να εμβαθύνουν στα επιμέρους στοιχεία».
Η συνολική παραγωγή
Ας δούμε, όμως, αναλυτικά τους περί ων ο λόγος αριθμούς. Το 2023, η παραγωγή βιβλίων κάθε μορφής –έντυπα, ακουστικά, ηχητικά– και κάθε είδους –λογοτεχνία ενηλίκων και παιδιών, θεωρητικά, αυτοβοήθειας κ.λπ.– ανήλθε συνολικά σε 11.285 νέους τίτλους βιβλίων και 1.066 επανεκδόσεις, σύνολο 12.351.
Οι παρακάτω πίνακες μας δείχνουν αναλυτικά τα στοιχεία και, μάλιστα, συγκριτικά με την τελευταία πενταετία. Σε σχέση με το 2022, η περσινή χρονιά παρουσίασε μείωση 6,7% στους νέους τίτλους. Είναι σαφές, δε, ότι οι εκδότες προτιμούν ακόμη το «χαρτί», καθώς τα έντυπα βιβλία αγγίζουν το 93,1% του συνόλου της παραγωγής όλων των τύπων βιβλίου.
Οπως παρατηρούμε, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες αυξομειώσεις στους νέους τίτλους την περίοδο 2019-2023, με μοναδική εξαίρεση το εκδοτικό έτος 2020, όπου η πανδημία φρέναρε τα πάντα. Βέβαια, και πάλι είχαμε συνολικά πάνω από 11.000 τίτλους – για την ακρίβεια, 11.096 νέες εκδόσεις και επανεκδόσεις.
Οι θεματικές κατηγορίες
Αναφορικά με τις θεματικές κατηγορίες των βιβλίων, η μυθοπλασία (π.χ., πεζογραφία, ποίηση, θέατρο κ.λπ.) διατηρεί την πλειονότητα των τίτλων για το 2023, ενώ τα μη μυθοπλασιακά και μη λογοτεχνικά έργα (π.χ., επιστημονικά, εκπαιδευτικά κ.λπ.) παραμένουν κοντά όσον αφορά τα ποσοστά τους, όπως μας δείχνουν και οι πίνακες. Τα στοιχεία μαρτυρούν, επιπρόσθετα, ότι την περίοδο 2019-2021 τα μη λογοτεχνικά έργα είχαν ξεπεράσει σε αριθμό εκδόσεων τα αντίστοιχα λογοτεχνικά.
Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον –αλλά δεν είναι, φυσικά, διόλου πρωτοφανές– είναι ότι, στα λογοτεχνικά βιβλία, η ποίηση επιμένει σε πολλούς τίτλους και είναι δεύτερη μετά το πιο δημοφιλές είδος όλων, το μυθιστόρημα. Το 2023, λοιπόν, εκδόθηκαν 4.131 λογοτεχνικοί τίτλοι, με το μυθιστόρημα να καταγράφει 2.168 νέα έργα και την ποίηση να ακολουθεί με 1.185 νέους τίτλους. Την τελευταία πενταετία, πάντως, η πρώτη και η δεύτερη θέση είναι κατοχυρωμένες από τις ίδιες κατηγορίες – το μυθιστόρημα και την ποίηση.
Οι… αγαπημένες γλώσσες των εκδοτών
Στο σύνολο των νέων εκδόσεων, πάντως, για το 2023, τα μεταφρασμένα έργα απέχουν παρασάγγας από τα βιβλία που είναι γραμμένα απευθείας στα ελληνικά. Η αγγλική γλώσσα είναι η μεγαλύτερη πηγή μεταφράσεων, ενώ ακολουθούν τα γαλλικά και τα ισπανικά.
Αυτό εξηγείται από τη γνώση της αγγλικής από πολύ περισσότερους μεταφραστές, αλλά και από τη διείσδυση του αμερικανικού και βρετανικού πολιτισμού. Από την άλλη, τα ισπανικά αποτελούν επίσημη γλώσσα, πλην της Ισπανίας, και των χωρών της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, με εξαίρεση τη Βραζιλία, ασφαλώς, όπου τα πορτογαλικά είναι η επίσημη γλώσσα της χώρας. Σχετικά ποσοστά λαμβάνει και η μετάφραση έργων της νέας ελληνικής σε άλλες γλώσσες, ενώ η κλασική γραμματεία «αγκομαχά» στη μεταφορά της στη νέα ελληνική. Οι παραπάνω πίνακες είναι σαφείς και αποκαλυπτικοί.
Σταθερές τιμές
Η μέση τιμή του βιβλίου στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΣΔΕΛ, μειώθηκε κατά μόλις 3 λεπτά του ευρώ το 2023 σε σχέση με το 2022, αλλά σημείωσε αύξηση με την προ-Covid εποχή. Οι τιμές υπολογίζονται για τις πρώτες εκδόσεις, όπου ισχύει η ενιαία τιμή βιβλίου, και όχι οι παλαιότερες, η τιμή των οποίων προσαρμόζεται αναλόγως της παλαιότητάς τους, αφήνοντας, όπως είναι αυτονόητο, απέξω τα μεταχειρισμένα βιβλία. Η μέση τιμή, πάντως, των νέων τίτλων παραμένει σε υψηλά επίπεδα.
Τι προτιμούν οι εκδότες
Τα στοιχεία του ΟΣΔΕΛ αναφορικά με την κατάταξη των εκδοτών ανά παραγωγή νέων τίτλων δείχνουν ότι την πρώτη πεντάδα συμπληρώνουν οι εκδόσεις Ψυχογιός, Διόπτρα, Πατάκη, Μίνωας και Μεταίχμιο.
Τα αναλυτικά στοιχεία για τους εκδότες ανά θεματική κατηγορία και για τους εκδότες ανά κατηγορία εντός του πεδίου της λογοτεχνίας έχουν το δικό τους ενδιαφέρον, καθώς έτσι παρατηρείται η τάση κάθε εκδότη και η εστίασή του. Αυτό, ασφαλώς, δεν ισχύει τόσο για τους πολύ μεγάλους εκδότες, οι οποίοι έχουν μεγάλο εύρος θεματικών, όσο για τους μικρότερους.
Αυτό που έχει, επίσης, σημασία είναι ότι η –δεύτερη σε παραγωγή νέων τίτλων– ποίηση εμφανίζει τους μικρότερους εκδότες να την υποστηρίζουν, παρά τους μεγαλύτερους, όπως φαίνεται, για παράδειγμα, στο μυθιστόρημα.
Τι συμβαίνει με τα βιβλία αυτοβοήθειας;
Για τα στοιχεία που παρουσιάζει ο ΟΣΔΕΛ, παρατηρεί η συντάκτρια Μιρέλλα Μπατζιανιά: «Στην κατηγορία βιβλίων “Αυτοβοήθεια: Υγεία, σχέσεις και προσωπική ανάπτυξη” ενηλίκων, μέσα στο 2023 εκδόθηκαν 236 νέοι τίτλοι. Σταθερά μεγάλη η ανάπτυξη, με 28 στο 2013, 129 στο 2018 και 165 στο 2020. Να σημειώσουμε πως εκδοτικές επιχειρήσεις υπάρχουν και νέες ιδρύονται με κύριο αντικείμενο την έκδοση βιβλίων αυτοβοήθειας».
Συνομιλώντας με ανθρώπους της ελληνικής εκδοτικής αγοράς για να κατανοήσουμε το φαινόμενο, αυτό που συνάγεται είναι ότι η χώρα μας ακολουθεί την… παγκοσμιοποίηση των βιβλίων αυτοβοήθειας, με πηγή τις ΗΠΑ, καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται ότι έχουν ανάγκη να «συντηρήσουν το όνειρο μιας καλύτερης ζωής» ή μιας ζωής όπως την περιγράφουν οι συγγραφείς των βιβλίων αυτοβοήθειας. «Δίνουν την ψευδαίσθηση του ονείρου, σε κάνουν να ξεχνιέσαι και όχι να θυμάσαι», όπως λένε οι εκδότες με τους οποίους συνομιλήσαμε. Είναι ένα σημείο των καιρών…
Στην κατηγορία βιβλίων “Αυτοβοήθεια: Υγεία, σχέσεις και προσωπική ανάπτυξη” ενηλίκων, μέσα στο 2023 εκδόθηκαν 236 νέοι τίτλοι. Σταθερά μεγάλη η ανάπτυξη, με 28 στο 2013, 129 στο 2018 και 165 στο 2020. Να σημειώσουμε πως εκδοτικές επιχειρήσεις υπάρχουν και νέες ιδρύονται με κύριο αντικείμενο την έκδοση βιβλίων αυτοβοήθειας.
Ο ψυχίατρος Σωτήρης Μανωλόπουλος, όταν τον είχαμε ρωτήσει στο παρελθόν για ποιον λόγο οι αναγνώστες –και, εξ αντανακλάσεως, οι εκδότες– στρέφονται σε τέτοιου είδους βιβλία με συνταγές επιτυχίας και ευτυχίας, μας είχε πει ότι «ο κόσμος είναι τόσο πολύπλοκος, που θέλουμε γκουρού να μας δείξουν τον δρόμο. Αυτά τα βιβλία σού δίνουν απλές λύσεις, καταργούν τις αβεβαιότητες. Σε απαλλάσσουν από τη σκέψη. Επιφέρουν κορεσμό και κλείνουν τα θέματα. Καμία, όμως, πραγματική έρευνα της αλήθειας δεν τελειώνει. Πάντα ανοίγει κάτι νέο».
Ο Κώστας Δαρδανός, επικεφαλής των εκδόσεων Gutenberg, πρόεδρος της Ενωσης Ελληνικού Βιβλίου (ΕΝΕΛΒΙ) και μέλος του Δ.Σ. του ΟΣΔΕΛ, μιλώντας στην «Κ», συμπληρώνει, πάντως, ότι αυτό το φαινόμενο δεν εμφανίζεται μόνο στα βιβλία αυτοβοήθειας, αλλά και σε πολλά λογοτεχνικά έργα. «Το μεγαλύτερο βιβλίο αυτοβοήθειας, τουλάχιστον όσον αφορά τον θάνατο, το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου, είναι, στην πραγματικότητα, η πλατωνική Απολογία του Σωκράτους. Αν υπήρχε σωστή πολιτική βιβλίου, φιλαναγνωσίας και, κυρίως, βιβλιοθηκών, θα το γνωρίζαμε αυτό. Θα γνωρίζαμε ότι οι απαντήσεις υπάρχουν στα βιβλία αναφοράς, από την κλασική γραμματεία μέχρι σήμερα. Σε αυτό, όμως, είμαστε πολύ πίσω ως χώρα».
Τι γίνεται με τις αυτοεκδόσεις;
Η υπεύθυνη του Τμήματος οσδέλnet και συντάκτρια των αποτελεσμάτων, Μιρέλλα Μπατζιανιά, σημειώνει: «Ανάμεσα στις 35 εκδοτικές επιχειρήσεις με τη μεγαλύτερη βιβλιοπαραγωγή στο 2023, συγκαταλέγονται τουλάχιστον εννέα επιχειρήσεις που παρέχουν υπηρεσίες προς συγγραφείς για την επιμέλεια, έκδοση, διακίνηση και προβολή των έργων τους. Από την 36η θέση και κάτω υπάρχουν και πολλές ακόμα, με μικρότερες παραγωγές. Με εξαίρεση τέσσερις επιχειρήσεις που διαχρονικά εξειδικεύτηκαν και κάθε χρόνο εμφανίζονται σταθερά στις πρώτες θέσεις βιβλιοπαραγωγής σε πλήθος νέων τίτλων, όποιες καινούργιες δημιουργούνται έχουν μια μέση διάρκεια δραστηριότητας που δεν ξεπερνά τα πέντε χρόνια, και παράλληλα όλο και πιο πολλοί εκδότες εκδίδουν και έργα αυτοχρηματοδοτούμενα από τον δημιουργό τους».
Ο Κώστας Δαρδανός επισημαίνει ότι η αυτοέκδοση είναι… παραδοσιακό ελληνικό φαινόμενο. Θυμήθηκε τον πατέρα του, Γιώργο Δαρδανό, τυπογράφο και εκδότη, σε ένα περιστατικό με τον Κώστα Βάρναλη, τη δεκαετία του ’60, όπου ο ποιητής τού είχε ζητήσει τιράζ… 75 βιβλίων. Οταν ο Γιώργος Δαρδανός τού είχε πει «μα, καλά, θα στήσουμε ολόκληρο σύστημα τυπογραφίας για 75 βιβλία;», ο Κώστας Βάρναλης είχε απαντήσει: «Δεν έχω περισσότερους ανθρώπους να το χαρίσω».
Ανάμεσα στις 35 εκδοτικές επιχειρήσεις με τη μεγαλύτερη βιβλιοπαραγωγή στο 2023, συγκαταλέγονται τουλάχιστον εννέα επιχειρήσεις που παρέχουν υπηρεσίες προς συγγραφείς για την επιμέλεια, έκδοση, διακίνηση και προβολή των έργων τους. Από την 36η θέση και κάτω υπάρχουν και πολλές ακόμα, με μικρότερες παραγωγές.
Από την άλλη, ο πάντα σκωπτικός Θωμάς Γκόρπας στο ποίημά του «Η Ελλάδα έχει μεγάλη ποίηση που λένε» είχε γράψει έναν από τους σαρκαστικότερους στίχους για τα καθ’ ημάς γράμματα: «Οι μισοί Ελληνες γράφουν ποιήματα – οι άλλοι μισοί δεν διαβάζουν τίποτα».
Αλλες εκδοτικές –και όχι μόνο– πηγές, εντούτοις, αναδεικνύουν επιπλέον ζητήματα γύρω από τις αυτοεκδόσεις, αλλά και εκείνες που τα έξοδά τους καλύπτονται από τον δημιουργό. «Αυτό είχε ξεκινήσει ως φαινόμενο για τη διάδοση της ποίησης κυρίως. Ισως, βέβαια, σήμερα έχει να κάνει με την αδυναμία των εκδοτών να εκδώσουν βιβλία που δεν θα πουλήσουν, αφού δεν υπάρχει περιθώριο λάθους, είναι στενά τα περιθώρια για το ρίσκο. Εξάλλου, οι Ελληνες γράφουν πολύ. Περισσότερο απ’ όσο διαβάζουν», μας λέει άνθρωπος με γνώση των στατιστικών της ευρύτερης αγοράς του βιβλίου.
Από την άλλη, όμως, έτερος εκδότης διαφωνεί με το ζήτημα του ρίσκου ως πρωταρχικού λόγου του προκείμενου φαινομένου. «Δεν είναι τόσο ζήτημα ρίσκου. Αν αφήσουμε στην άκρη τη ματαιοδοξία των Ελλήνων να εκδοθούν, πρέπει, νομίζω, να μην ξεχνούμε ότι οι αυτοεκδόσεις και τα “πληρωμένα” βιβλία εντάθηκαν την περίοδο της κρίσης από το 2010 κι εντεύθεν και, στη συνέχεια, έγινε ένας τρόπος εισοδήματος για πολλούς εκδότες».
Γιατί δεν πουλάνε τα ebooks στην ψηφιακή εποχή;
«Το έντυπο βιβλίο είναι ένα πανηγύρι των αισθήσεων. Αποτελεί μία οντότητα», λέει ο Κώστας Δαρδανός στην «Κ». «Η οθόνη δεν είναι φιλική στον χρήστη, όσο και αν ορισμένες συσκευές ebooks έχουν προσπαθήσει να προσομοιάσουν το έντυπο και παρά το επιθετικό μάρκετινγκ διεθνώς για στροφή στο ψηφιακό βιβλίο», συμπληρώνει. «Την περίοδο της πανδημίας, το 2020 και το 2021, το έντυπο βιβλίο στις ΗΠΑ σημείωσε αύξηση σε σχέση με την προ πανδημίας χρονιά, την ώρα που θα περίμενε κανείς ότι οι αναγνώστες θα στρέφονταν στο ψηφιακό. Το 2020 αύξηση 8,2% σε σχέση με το 2019, και το 2021 αύξηση 8,9% σε σχέση με το 2020. Η εμπειρία του έντυπου βιβλίου δεν αντικαθίσταται».
Ο επικεφαλής των εκδόσεων Gutenberg, πάντως, συμπληρώνει ότι όσο ήταν να… πάει το ψηφιακό βιβλίο πήγε, κάτι που επιβεβαιώνει και έτερος εκδότης. Μάλιστα, ο τελευταίος σημειώνει πως, παρότι κάθε βιβλίο που εκδίδει το κυκλοφορεί και σε ψηφιακή μορφή, οι πωλήσεις των ebooks δεν σημειώνουν ιδιαίτερες πωλήσεις, παρεκτός κι αν απευθύνονται σε πολύ συγκεκριμένο κοινό, όπως είναι οι άνθρωποι των επιχειρήσεων, για παράδειγμα.
Το έντυπο βιβλίο είναι ένα πανηγύρι των αισθήσεων. Αποτελεί μία οντότητα.
Τρίτη πηγή, ωστόσο, αποδίδει τη συνεχή επικράτηση του έντυπου βιβλίου στην ηλικία των αναγνωστών, που είναι κατά κύριο λόγο οι μεγαλύτεροι. Με κάτι τέτοιο φαίνεται ότι διαφωνεί ο Κώστας Δαρδανός, όταν του θέσαμε την παρατήρηση αυτή. «Οι νέοι και οι άνεργοι είναι το μεγαλύτερο κοινό στην αγορά του βιβλίου. Αφενός, είναι εκείνοι που τώρα ζυμώνουν την προσωπικότητά τους και, αφετέρου, εκείνοι που έχουν πολύ ελεύθερο χρόνο».
Γιατί έχουμε στοιχεία παραγωγής και όχι πωλήσεων;
«Διότι υπάρχει κατακερματισμός των εκδοτών σε διάφορα σωματεία και ενώσεις –επτά τον αριθμό– και αυτό το φαινόμενο έχει τις ρίζες του στην οικονομική κρίση και τα μνημόνια», είναι η απάντηση που μας δίνει ο Κώστας Δαρδανός. «Οι εκδότες είχαν τότε χωριστεί σε εκείνους που έλεγαν ότι πρέπει να ακολουθήσουμε τις προβλέψεις των μνημονίων και σε εκείνους που έλεγαν ότι πρέπει να αυτονομηθούμε από κάτι τέτοιο. Υπήρξε μία πόλωση που διατηρήθηκε μέχρι σήμερα, ωστόσο γίνονται προσπάθειες συνεννόησης. Πέρυσι, μάλιστα, υπογράψαμε από κοινού επιστολή προς το υπουργείο Πολιτισμού σχετικά με το πώς επιθυμούμε να συσταθεί ο ενιαίος φορέας του βιβλίου στην Ελλάδα».
Και τι θα σήμαινε για τα στοιχεία των πωλήσεων αυτό; Οπως μας λέει ο Κώστας Δαρδανός, ο συντονισμός των εκδοτών θα μπορούσε να οδηγήσει στην πρόσληψη ανεξάρτητης εταιρείας που θα μετρά τις πωλήσεις στα ταμεία των βιβλιοπωλείων.
Τον κατακερματισμό των εκδοτών σε επτά σωματεία «δείχνουν» ως αιτία της έλλειψης του «σημαντικού εργαλείου» της μέτρησης των πωλήσεων επικεφαλής εκδοτικών οίκων και ενώσεων που συνομίλησαν με την «Κ».
Χαρακτηριστικό, σε αυτό το πλαίσιο, είναι το παράδειγμα της Nielsen, η οποία, ως εταιρεία μετρήσεων, τοποθετεί στη Βρετανία software στις ταμειακές μηχανές ενδεικτικών βιβλιοπωλείων και αργότερα παρέχει επ’ αμοιβή τα στοιχεία στους Βρετανούς εκδότες.
Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», είχαν γίνει προχωρημένες συζητήσεις με την εν λόγω εταιρεία για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, αλλά το ζήτημα τέθηκε σε δεύτερη προτεραιότητα, καθώς στον χώρο των εκδοτών εμφανίστηκαν πιο επιτακτικά ζητήματα, που δεν ήταν άλλα από την περιλάλητη δημιουργία ενιαίου φορέα βιβλίου, αλλά και τη διοργάνωση της έκθεσης της Θεσσαλονίκης, η οποία φέτος σήκωσε κουρνιαχτό.
«Θα γίνουν κινήσεις επανένωσης των εκδοτών. Το ζήτημα της μέτρησης των πωλήσεων, όσο κι αν έχει υποχωρήσει, είναι απαραίτητο εργαλείο για εμάς, αλλά και για την πολιτεία, και ελπίζω ότι θα συμφωνήσουμε όλοι σε αυτό», λέει ο πρόεδρος της ΕΝΕΛΒΙ.
Κεντρική φωτογραφία: ©Shutterstock / Γραφήματα: ©ΟΣΔΕΛ
