ΣΠΥΡΟΣ Ι. ΑΣΔΡΑΧΑΣ
Υπομνήσεις: Ιστορικότροπα σημειώματα
εκδ. Θεμέλιο, σελ. 238
Είναι η δεύτερη επιτομή κειμένων του ιστορικού Σπύρου Ασδραχά με όχημα την «Καθημερινή» υπό τη δεξίωση του Νίκου Ξυδάκη, για την περίοδο 2009-2012. Η πρώτη, της εποχής του αείμνηστου Αντώνη Καρκαγιάννη, με τίτλο «Ιστορικά απεικάσματα» (Θεμέλιο, 1995), συγκέντρωνε κείμενα της περιόδου 1992-1994, με σημαντικές νύξεις για τη συγκρότηση των ιστορικών μύθων, τον ρόλο των ιστορικών και σκέψεις για την κατασκευή της μνήμης.
Εδώ, ο Ασδραχάς εξηγεί το γιατί «υπομνήσεις» και «ιστορικότροπα» για τα πολυθεματικά βραχέα σημειώματα του τόμου – ένα ιστοριογραφικό εργαστήριο έντονου προσωπικού τόνου και πυκνότητας. Με το λέγειν του, «κάποια από τα σημειώματα τα υπαγόρευσε η συγκυρία· δεν τη σχολιάζουν, απλώς είναι η αφορμή τους. Κάποια άλλα αποτελούν προσχέδια ευρύτερης μελέτης, ενώ ορισμένα από αυτά αντλούνται από τον τεκμηριωτικό πλούτο της ιδιαίτερης πατρίδας μου, της Λευκάδας».
Αυτονομούνται, λοιπόν, οι επιφυλλίδες πλουτισμένες με γενεαλογικές και γνωστικές αλληλουχίες για τους κόσμους των νησιών, τα δημογραφικά και στρωματικά-ταξικά δεδομένα, για τους σταθμούς του δημοσίου και ατομικού βίου, σχολιάζονται οι Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Γεώργιος Τυπάλδος-Ιακωβάτος ή ο Ανδρέας Ρηγόπουλος, αλλά και συνομιλητές όπως ο Νίκος Σβορώνος· διατυπώνονται σκέψεις για την Επανάσταση του ’21, φωτίζονται συμπτώματα ληστρικής οικονομίας και όψεις του κόσμου της βίας, της αγοράς, του εμπορίου και των τιμών, ξεχωρίζουν οι άρχοντες, οι «κοσμοπαντηπορευτές», οι ληστές, οι καθημαγμένοι αλλά και οι νόμιμοι…
Ολα τα κείμενα πλέουν στην ευρυχωρία της νεοελληνικής γραμματείας και της λογοτεχνίας και εξαντλούν τα όρια των αρχείων, των κατάστιχων, των οθωμανικών ή των βενετικών τεκμηρίων. Η δε σπουδή του συγγραφέα για την ετυμολογία της κάθε λέξης και για ό,τι μπορεί να επισημαίνει ή υπαινίσσεται τα ολοκληρώνει, με αποτέλεσμα η μικρή τοπική κλίμακα των ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή των βενετικών κτήσεων να παίρνει τη θέση της στη μεγαλύτερη κλίμακα του πολιτισμού της Μεσογείου.
Συμβολή στην ιστορία
Ο Σπύρος Ασδραχάς, με τη διδασκαλία του στο Παρίσι και στην Ελλάδα, έχει συμβάλει όσο λίγοι στη διαμόρφωση νεότερων γενεών ιστορικών που στελεχώνουν σήμερα τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα· με το εκτεταμένο συγγραφικό και ερευνητικό του έργο, με δικά του λόγια, στα 81 του χρόνια «ζει την παιδεία του ως συγκίνηση» – πράγμα που ίσχυε για τον Νίκο Σβορώνο ή τον Φίλιππο Ηλιού. Το περιεχόμενο που έχει δώσει στην οικονομική και κοινωνική ιστορία του νεότερου ελληνισμού, υποδεικνύει διαρκώς νέα πεδία δοκιμασίας για τον ιστορικό – και όχι μόνον.
Με την πολύχρονη περιπλάνησή του στον «λόγιο» επαγγελματισμό, στα αβατάρ της ιστορικής θεωρίας και πράξης, και με όχημα τη γνησιότερη και πλουσιότερη εκφορά της ελληνικής γλώσσας –που τη χαρακτηρίζει το σμίξιμο της τσουχτερής λαϊκής, της ποιητικής, της λόγιας γλώσσας με τον αρχειακό και τον επιστημονικό λόγο–, αναβαπτίζει το πάθος των «διασώσεων» της ιστορικής σπουδής, διαλεγόμενος διαρκώς με τους ομοτέχνους του και τους αναγνώστες του γύρω από τις πνευματικές αγωνίες, τις γνωστικές απαιτήσεις θεματολογικής και μεθοδολογικής τάξης για την ιστορία, μέσα και έξω από τα θεσμοθετημένα πλαίσια – εδώ, μέσα από την «Καθημερινή».
Σημαντικότερο όλων είναι ότι μαζί, με την αφήγηση, η μελέτη της ιστοριογραφικής ευαισθησίας και ανθρωπισμού του Σπύρου Ασδραχά, δίχως να υποχρεώνει, χωνεύεται στα επικαιρικά του βίου (δεινά, εξουσία, νόμοι, ανταγωνισμός, φοροεπιδρομές, συλλογική καταχρέωση, πρακτικές κοινοτικής αλληλεγγυότητας κ.ά.), σαν να κάνει υπόρρητες υποδείξεις. Η πρόζα του υποβάλλει σε συζεύξεις, σε ομοιοτυπίες καταστάσεων που τις χωρίζει βέβαια ο χρόνος: «Ζούμε σε πολλούς χρόνους και βιώνουμε διαφορετικές χρονικές ποιότητες την ίδια στιγμή»· άλλοτε οδηγεί σε συγκλίσεις ή σε αντιθέσεις.
Αλλοτε πάλι, οι συνειρμικές παρεκβάσεις του συγγραφέα μεταφέρουν εικόνες, παράλληλες ερμηνείες, εισάγουν προτάσεις ερμηνευτικές για τη βαθύτερη κατανόηση του «κοινωνικού γεγονότος», που βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με μικρά ή μεγάλα δικά μας προβλήματα. Πολλά από όσα έγιναν στο παρελθόν μπορεί να μην έχουν σχέση με την επικαιρότητα. Οταν όμως έχουν, δίνουν αβίαστα τη γνωστική επιρροή για την εικόνα της σημερινής μορφής τους, ακόμα τη σκευή για εξαγωγή συμπερασμάτων πολιτικής εμβέλειας. «Θα ήθελα να ελπίζω ότι παρέχουν αφορμή για παραπέρα σκέψεις: πρόθεσή μου δεν είναι να αναμασάω τα γνωστά, αλλά από τα γνωστά να φτάσουμε “στο βάθος του αγνώστου για να βρούμε το νέο”, όπως θα έλεγε ο Μπωντλαίρ».
