Πριν από μερικά χρόνια, επιστρέφοντας από διακοπές του Αυγούστου, σχημάτισα με τα δάχτυλα το σήμα της νίκης απευθυνόμενη σε φίλο, παθιασμένο αναγνώστη λογοτεχνίας: «Τελείωσα τους Υπνοβάτες!». Πριν προλάβουμε να μοιραστούμε την ενθουσιώδη εγωπάθεια του ηρωικού αισθήματος που αναπτύσσουν οι σύγχρονοι αναγνώστες όταν κατορθώνουν να ολοκληρώσουν τον «Οδυσσέα» του Τζόις, το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Προυστ, τον «Θάνατο του Βιργίλιου», τους «Αθώους» και, βέβαια, τους «Υπνοβάτες» του Μπροχ, ένας άλλος φίλος λιγότερο εγωιστής για τα διαβάσματα του Αυγούστου μάς προσγείωσε, με μια ερώτηση, στη γη του κοινού αναγνώστη: «Α! Είναι καλό αυτό;».
Αν είναι καλό! Για την ακρίβεια, η κλασική σήμερα μυθιστορηματική τριλογία των «Υπνοβατών», του Χέρμαν Μπροχ (1886-1951), ανήκει στο πάνθεον των ευρωπαϊκών έργων του Μεσοπολέμου, κορυφαίο δείγμα της γερμανόφωνης λογοτεχνίας και από τα πιο δύσκολα να αγαπηθούν, αναγνώσματα.
«Εκτιμώ πως ο “Βιργίλιός” του και οι “Υπνοβάτες” είναι από τα πιο θαυμαστά, βαθιά, εξαιρετικά και πρωτότυπα πειράματα που δοκιμάστηκαν ποτέ στη φόρμα του μυθιστορήματος. Οταν ωστόσο εκφράζω αυτή μου την άποψη δημοσίως, αντιμετωπίζω ορυμαγδό αντιρρήσεων ακόμα και από ανθρώπους πεπαιδευμένους, οι οποίοι ενίστανται για το γεγονός ότι θαυμάζω μια λογοτεχνία αφηρημένη και σοφιστικέ που σχεδόν δεν διαβάζεται!», γράφει ο Τόμας Μαν σε επιστολή του προς την επιτροπή Αμερικανών διανοουμένων, υποστηρικτών της υποψηφιότητας του Χέρμαν Μπροχ για το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας, υπογραμμίζοντας βεβαίως την, παρ’ όλα αυτά, αμέριστη συμπαράστασή του προς το εγχείρημα. Ο Μπροχ δεν βραβεύθηκε ποτέ από την επιτροπή της Στοκχόλμης, όπως εξάλλου και ο Κάφκα και ο Τζέιμς Τζόις (του τελευταίου υπήρξε μεγάλος θαυμαστής).
Αυστριακός εβραϊκής καταγωγής, γεννημένος το 1886 στη Βιέννη, ο Μπροχ σπουδάζει κλωστοϋφαντουργία στο φημισμένο ινστιτούτο της πόλης και από το 1907 εργάζεται στην αντίστοιχη οικογενειακή επιχείρηση. Το 1909 παντρεύεται τη Franziska von Rothermann και το 1910 αποκτούν έναν γιο, τον Hermann Friedrich Broch de Rothermann. Το 1925, 40 ετών, σπουδάζει φιλοσοφία και μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και το 1927 πουλάει την επιχείρηση του πατέρα του και ξεκινά τη συγγραφή του σπουδαιότερου ίσως έργου του, που είναι η τριλογία «Οι υπνοβάτες» και το οποίο εκδίδεται το 1932. 1. Πάσενοβ ή ο Ρομαντισμός, 1888 2. Ες ή η Αναρχία, 1903 3. Χούγκεναου ή ο Ρεαλισμός, 1918, είναι οι υπότιτλοι των τριών τόμων, με τους οποίους ο Μπροχ θέλει εξαρχής να αποκαλύψει στον αναγνώστη το πεδίο όπου θα «ασκήσει», θα αναπτύξει τη λογοτεχνία και μάλιστα με όλα τα εκφραστικά μέσα: ποίηση, δοκίμιο, μυθιστορηματική αφήγηση του 19ου αιώνα χρησιμοποιούνται για να διαλύσουν και να επανασυστήσουν το μυθιστόρημα που υποτάσσει και τη μορφή του σε αυτό που περιγράφει: τη διάλυση των αξιών.
Για τον Μπροχ, ο οποίος θεωρεί την απόλυτη αυτονομία της λογικής το ίδιο κακή με τον ανορθολογισμό, ανίκανη να συστήσει ένα ηθικό σύστημα καθολικά έγκυρο και δεσμευτικό για την ανθρώπινη κοινότητα, οι υπνοβάτες είναι οι άνθρωποι που παραδομένοι στο δίχως νόημα παιχνίδι των αδιάλλακτων συμβάσεων περιπλανιούνται ανάμεσα στα φαντάσματα της λογικής που τα θεωρούν ανώτερες βεβαιότητες.
Το πρόβλημα του ατόμου που βρίσκεται αντιμέτωπο με την εξελικτική διεργασία της υποβάθμισης των αξιών διατρέχει ολόκληρο το έργο και σε κάθε τόμο ένα πρόσωπο, ένας μάλλον υποτιμημένος πρωταγωνιστής (που δεν συνδέεται οπωσδήποτε με αυτόν του επόμενου) ενσαρκώνει έναν τύπο σκέψης, ο οποίος με τη σειρά του εκφράζει ένα μεταβατικό στάδιο της βαθμιαίας κατάρρευσης των ευρωπαϊκών αξιών που οδήγησαν στον παραλογισμό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την εξαφάνιση της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας.
Οι «Υπνοβάτες» όμως γράφονται στη διάρκεια των ταραγμένων γερμανικών χρόνων του Μεσοπολέμου και ο συγγραφέας μοιάζει να «προφητεύει» την άνοδο του Ναζισμού χωρίς να μπορεί βέβαια να τον ονοματίσει ως τέτοιο, αναλύοντας ωστόσο και με έναν τρόπο τις αιτίες.
Οπως μεθερμηνεύει ο Μίλαν Κούντερα «Οι αξίες κρύβουν το πρόσωπό τους. Η τάξη, η αφοσίωση, η αυτοθυσία, αυτές οι λέξεις τι πράγματι εκπροσωπούν; Οταν μια αξία χάνει το συγκεκριμένο περιεχόμενό της, τι μένει; Μόνο ένα κενό κέλυφος, μια κατηγορική προσταγή χωρίς ανταπόκριση, που όμως απαιτεί με ακόμα μεγαλύτερη βιαιότητα να την αναγνωρίσουμε και να την υπακούσουμε. Οσο λιγότερο γνωρίζει το άτομο τι θέλει, τόσο πιο παράφορα το επιθυμεί […] Μια και όλες οι αξίες καλύπτονται από ένα πέπλο, το καθετί μπορεί να θεωρηθεί αξία. Ο Ες (δεύτερος τόμος) αναζητά τη δικαιοσύνη άλλοτε στον συνδικαλιστικό αγώνα, άλλοτε στη θρησκεία, σήμερα στην εξουσία της αστυνομίας, αύριο στο όνειρο της Αμερικής όπου θέλει να μεταναστεύσει. Θα μπορούσε να είναι ένας τρομοκράτης αλλά επίσης και ένας μετανοημένος τρομοκράτης που καταδίδει τους συντρόφους του. Ολα τα πάθη της αιματηρής ιστορίας του εικοστού αιώνα συμπεριλαμβάνονται, διαγιγνώσκονται και διαφωτίζονται στην ασήμαντη περιπέτειά του».
Στα μέσα της δεκαετίας του ’30, ο Μπροχ μαζί με τους Αϊνστάιν, Τόμας Μαν και Στέφαν Τσβάιχ ιδρύουν οργάνωση με στόχο την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την αυθαιρεσία των φασιστικών καθεστώτων και τον Μάρτιο του 1938, με την προσάρτηση της Αυστρίας στη ναζιστική Γερμανία, ο Μπροχ συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Φίλοι δραστηριοποιούνται για την αποφυλάκισή του -ανάμεσά τους και το μεγάλο λογοτεχνικό του πρότυπο, ο Τζέιμς Τζόις- τα καταφέρνουν κι έπειτα από σύντομη διαμονή στην Αγγλία και με τη βοήθεια του ζεύγους Ρούσβελτ, στις 10 Οκτωβρίου του 1938, εγκαθίσταται στην Αμερική, όπου και θα πεθάνει το 1951, στο Κονέκτικατ, ύστερα από καρδιακή προσβολή.
Οι «Υπνοβάτες» στη Στέγη Γραμμάτων
Η θεατρική παράσταση «Ρομαντισμός», βασισμένη στο πρώτο μέρος της μυθιστορηματικής τριλογίας του Χέρμαν Μπροχ «Οι υπνοβάτες», ανεβαίνει στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (Μικρή Σκηνή) στις 20, 21, 22, 27, 28 και 29 Μαρτίου.
Η παράσταση, τη σκηνοθεσία της οποίας υπογράφει ο Θέμελης Γλυνάτσης, ζωντανεύει την ιστορία του νεαρού Γιόαχιμ φον Πάσενοβ, ο οποίος εξωθείται από την οικογένειά του σε μια καριέρα αξιωματικού, ενστερνίζεται τα απολυταρχικά και εθνικιστικά ιδεώδη του πρωσικού μιλιταρισμού και ζει, θαρρείς υπνοβατώντας, σαν ένας αντιηρωικός Φάουστ, σε έναν κόσμο «που κυριαρχείται από ένα είδος συναισθηματικής αδράνειας».
Η μετάφραση είναι της Μαρίας Αγγελίδου και η δραματουργία της Ελένης Τριανταφυλλοπούλου. Ερμηνεύουν οι Θανάσης Δόβρης, Νέστωρ Κοψιδάς, Σοφιάννα Θεοφάνους κ.ά.
Ωρα έναρξης 9 μ.μ. Μετά την παράσταση της 26ης Μαρτίου θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό και τους συντελεστές, την οποία θα συντονίσει ο κριτικός θεάτρου Γρηγόρης Ιωαννίδης.
Η μυθιστορηματική τριλογία «Οι υπνοβάτες» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μέδουσα σε μετάφραση του Κώστα Κουντούρη.
