Στο «Ούτε Δήμιοι ούτε Θύματα» ο Αλμπέρ Καμί υποστήριζε πως υπάρχει «μία μόνον έντιμη επιλογή: να στοιχηματίζεις τα πάντα στην πίστη ότι, εντέλει, οι λέξεις θα αποδειχθούν ισχυρότερες από τις σφαίρες». Τον Απρίλιο του 1955 ο Καμί βρισκόταν στην Ελλάδα, καλεσμένος της Ελληνογαλλικής Πνευματικής Eνωσης, του φίλου του Aγγελου Κατακουζηνού, ενώπιον ενός μεγάλου ακροατηρίου, για να συζητήσει για «Το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού». Επανέλαβε περίπου αυτήν του την πίστη.
«Θυμούμαι εκείνη τη βραδιά –έγραφε ο Κατακουζηνός– σαν μια πανδαισία πνευμάτων. Oλη η ελληνική διανόηση, ο Τσάτσος, ο Παπανούτσος, ο Θεοτοκάς, ο Βεγλερής, ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Εμπειρίκος, στάθηκε δίπλα στον κορυφαίο Γάλλο συγγραφέα σε ένα συναπάντημα ευτυχισμένο και αρμονικό της ελληνικής με τη γαλλική σκέψη… Εκείνο το βράδυ φτερούγιζε γύρω μας το άγχος της πολιτιστικής Ευρώπης, αλλά ταυτόχρονα η βεβαιότητα πως ο ευρωπαϊκός πολιτισμός… θα ακολουθούσε με σταθερό βήμα τον ανηφορικό, φωτεινό δρόμο».
Ο Καμί επέδειξε το χάρισμα της ακριβολόγου απλότητας: «Δυσκολεύομαι φοβερά να λάβω θέση σε μια μελλοντική προοπτική… τα εφόδια της φαντασίας μου είναι τελείως ανεπαρκή… Οφείλουμε, πιστεύω, να απαντήσουμε ότι ο πολιτισμός μας απειλείται στον βαθμό ακριβώς που η ανθρώπινη ύπαρξη, την οποία είχε καταφέρει να θέσει στο κέντρο της σκέψης του, ταπεινώνεται σχεδόν παντού σήμερα».
Θα μπορούσε η Ευρώπη του 1955 να παίξει τον ρόλο του ηθικού και πνευματικού καθοδηγητή του κόσμου; Η απάντηση ήταν ότι «…θα πρέπει να αγωνιστούμε και να φτιάξουμε επιτέλους την Ευρώπη όπου το Παρίσι, η Αθήνα, η Ρώμη, το Βερολίνο θα είναι οι κεντρικοί νευρώνες μιας Αυτοκρατορίας της μέσης οδού…». Eνθερμος θιασώτης της ευρωπαϊκής ενότητας, ο Καμί έκανε εκκλήσεις στράτευσης ενάντια στη νωπή ναζιστική βαρβαρότητα. Η «Αυτοκρατορία της μέσης οδού» –ένα ιδεώδες ανάμεσα στον κομμουνισμό και τον αμερικανικό καπιταλισμό– ήταν μια διευρυμένη ιδέα του άλλου δρόμου που ονειρεύτηκαν πολλοί διανοούμενοι μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο – που σκέφτονται πολλοί σήμερα, αλλά δεν ξέρουν πώς.
Αυτό που έκανε ο Καμί στη διάλεξη των Αθηνών της 28ης Απριλίου 1955 –που, σημειωτέον, διασώθηκε χάρις στο πάθος του Ανδρέα Εμπειρίκου να καταγράφει με τα μηχανήματά του– ήταν να μεταβιβάσει στο ακροατήριό του την πίστη στο όραμα της ενωμένης Ευρώπης· να ανιχνεύσει ιδέες και λύσεις για τη δημιουργία, μετά τον Πόλεμο, μιας νέας κοινωνικοπολιτικής τάξης, δημοκρατικής, δίκαιης, σταθερής, με σεβασμό στο κεντρικό του τρίπτυχο «άνθρωπος-ελευθερία-δικαιοσύνη». Ο Καμί συνάντησε μια Ελλάδα που, παρά τα μεγάλα εσωτερικά και εξωτερικά πολιτικά προβλήματα –κακή υγεία του Παπάγου, ένοπλη δράση της ΕΟΚΑ στην Κύπρο, «Σεπτεμβριανά» στην Κωνσταντινούπολη, επιδείνωση των σχέσεων Ελλάδας-Αγγλίας κ.ά.– ήταν προσδεδεμένη στην ευρωπαϊκή ιδέα και θεωρούσε τον εαυτό της αναπόσπαστο μέρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Είδε την Αθήνα σαν εναλλασσόμενο τοπίο των απαρχών της δυτικής φιλοσοφίας, την Ελλάδα σαν χώρα της οποίας η διανόηση προσβλέπει στην Ευρώπη γιατί την κατανοεί, και σαν τόπο που, προσέτι, επουλώνει τις πληγές του Πολέμου και του Εμφυλίου.
Εάν εντάξουμε το ντοκουμέντο στα σύγχρονα συγκείμενα, είναι σίγουρα επίκαιρο. Οχι μόνον επειδή συνδέεται με τα 100 χρόνια, το 2013, από τη γέννηση του Καμί, αλλά επειδή το όραμα της «Ευρώπης των Λαών», της «μέσης οδού», έχει ανασταλεί από τις δυνάμεις που όφειλαν να το υπερασπιστούν: του πολιτισμού, της πολιτικής και κυρίως της οικονομίας. Ο Καμί το 1955 ήταν αποφασισμένος να μην επιτρέψει την επανεμφάνιση της ύβρεως: «τόσες σφαίρες, αμέτρητα λάθη και στο τέλος δεν θα μείνει κανείς για να αποφασίσει ποιος είχε δίκιο και ποιος άδικο». Η ενωμένη Ευρώπη, ενώπιον ενός τρίτου παγκόσμιου με πυρηνική μορφή και ανάμεσα σε δύο υπερδυνάμεις εξίσου έτοιμες να σκοτώσουν και να προσηλυτίσουν, ήταν αναγκαίος πόλος. Ηταν το «ποτέ ξανά» που επεδίωξαν οι Ευρωπαίοι μετά το τέλος του Πολέμου.
Ο,τι συνέβη στην Αθήνα, κατά το μακρινό 1955, αποτελεί ένα πρόσθετο στιγμιότυπο της ελληνικής πορείας στην Ευρώπη… Εμείς, με αφορμή τον Καμί, μπορούμε να δούμε τις αναλογίες του τότε και του σήμερα στα συγκείμενα μιας προσπάθειας να κερδηθεί ο χαμένος χρόνος που κι αυτός σωρεύεται και για την Ελλάδα, για την Ευρώπη. Ας το δούμε ως υπόμνηση της ελλείπουσας κουβέντας: της Ευρώπης που πάντα θα την τρομάζουν οι ταύροι… και οι αρκούδες της παγκόσμιας οικονομίας, της κουβέντας για τα εθνικά λάθη και τις παραλείψεις, αλλά και για τις ιδεοληψίες στην παγκόσμια σκακιέρα. Ας το δούμε ως αφορμή ανασκευής των τρόπων σκέψης, πεποιθήσεων και προσδοκιών, έως ότου κατανοήσουμε πόσο επικίνδυνο είναι για έναν κόσμο του μέλλοντος –για έναν κόσμο που φανταζόμαστε– να θυσιάζουμε το παρόν. Ας θυμηθούμε μόνον την απλή, πλην ουσιώδη, αξία, την οποία ο Καμί υποστήριζε ένθερμα: οι ιδεολογίες μπορεί μεν να διαμορφώνουν τη ζωή, αλλά οι άνθρωποι είναι αυτοί που τη ζουν· και ας σκεφτούμε πολιτικά πάνω σ’ αυτό το μέτρο.
