Σε ένα καθολικό μοναστήρι του 1400 οι κανόνες είναι αυστηροί· ακόμα πιο αυστηροί, όμως, είναι οι κανόνες που ακολουθούνται στο σκριπτόριο: στην αίθουσα όπου γίνεται ανάγνωση και αντιγραφή κειμένων. Πρώτ’ απ’ όλα, απαγορεύεται η είσοδος σε όσους δεν είναι αντιγραφείς. Επειτα, στο σκριπτόριο κυριαρχεί άκρα του τάφου σιωπή. Οι αντιγραφείς όταν πρέπει να ζητήσουν κάτι απ’ τον βιβλιοθηκάριο, χρησιμοποιούν μια περίτεχνη νοηματική γλώσσα.
Για παράδειγμα, εάν ο αντιγραφέας επιθυμεί να συμβουλευθεί ένα ψαλτήριο, κάνει πρώτα νεύμα που αφορά γενικά τα βιβλία –ανοίγοντας τα χέρια και γυρνώντας φανταστικές σελίδες– κι έπειτα βάζει τα χέρια του πάνω στο κεφάλι σε σχήμα κορώνας, το ειδικό νεύμα για τους Ψαλμούς του βασιλιά Δαβίδ. Αν ζητήσει βιβλίο εθνικού συγγραφέα, μετά το γενικό νεύμα, ξύνεται πίσω από το αυτί του, σαν σκύλος που τον τρώνε ψύλλοι. Κι αν θέλει να του δώσουν ένα βιβλίο εθνικού συγγραφέα που η εκκλησία θεωρεί επικίνδυνο, χώνει δύο δάχτυλα μέσα στο στόμα, σαν να προσπαθεί να κάνει εμετό.
Πώς τα ξέρουμε όλ’ αυτά; Τα περιγράφει ο Αμερικανός Στίβεν Γκρίνμπλατ, σαιξπηριστής και ιστορικός της λογοτεχνίας, καθηγητής στο Χάρβαρντ, στο βιβλίο του «Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας» (μτφρ. Δέσποινα Κανελλοπούλου, επιστ. επιμ.: Γεώργιος Α. Χριστοδούλου, εκδ. ΜΙΕΤ). Με αυτή την πρόσφατη έκδοση δηλώνει ξετρελαμένος ο κύριος Γκρι.
Επί πολλούς αιώνες τα μοναστήρια υπήρξαν τα μόνα ιδρύματα που ενδιαφέρονταν για τα βιβλία. Ο σημαντικότερος απ’ όλους τους μοναστικούς κανόνες γράφτηκε τον 6ο αιώνα από τον άγιο Βενέδικτο: οι μοναχοί έπρεπε να διαβάζουν, είτε είχαν διάθεση είτε όχι. «Κανένας αδελφός δεν θα είναι τόσο ακηδιώδης (acediosus) ώστε να μην κάνει τίποτα», λέει ο Βενέδικτος.
Ακηδία (acedia) ή, αλλιώς, αφροντισιά του εαυτού, της ψυχής. «Ο μοναχός που είχε πιαστεί στα δίχτυα της ακηδίας θα το έβρισκε από δύσκολο έως αδύνατο να διαβάσει». Αυτό που εμείς σήμερα αποκαλούμε «κλινική κατάσταση κατάθλιψης», ο ερημίτης πατέρας Ιωάννης Κασσιανός είχε από τον 4ο αιώνα ονομάσει «δαίμονα του μεσημεριού». Αυτόν τον δαίμονα ξόρκιζε η ανάγνωση. Και από τη λήθη διέσωζε τα κείμενα η ιερή, κοπιαστική φροντίδα της αντιγραφής.
Εκτός του σκριπτορίου, η ανάγνωση γινόταν από έναν μοναχό φωναχτά, ενώ οι υπόλοιποι έτρωγαν ή απασχολούνταν με κάποια εργασία. Εντός του σκριπτορίου, όμως, η σιωπή ήταν καθολική. Η ανάγνωση λογιζόταν ως ευλαβική δραστηριότητα.
«Συχνά θρηνούμε την ανάγνωση που κάποτε γινόταν φωναχτά», λέει ένας κατηφής κύριος Γκρι, «αλλά ούτε ένας αναστεναγμός για τη χαμένη ησυχία που είναι η φωλιά της σιωπηρής αναγνωστικής προσήλωσης. Ανάμεσα στον θόρυβο του δημόσιου χώρου, με τη δικτατορία της μουσικής, και στον τοξικό, διασπαστικό θόρυβο των κοινωνικών δικτύων, η ακηδία στήνει το πανηγύρι της και τ’ αυτιά έχουν αυτό το μόνιμο βουητό λες και μόλις βγήκες από το κλαμπ. Η ανάγνωση· αυτό το νέο πεδίο της νοσταλγίας».
