«Τρεις Ρουμάνοι ζουν στη Νίσυρο, χθες συνάντησα τον έναν!». Ο Κριστιάν Μουντζίου είναι στο νησί μόλις ένα 24ωρο, προσκεκλημένος του Μεσογειακού Ινστιτούτου Κινηματογράφου και του διευθυντή του Γιώργου Καλογερόπουλου, για να δώσει ένα masterclass με θέμα το σενάριο. Στη βεράντα της πανσιόν όπου φιλοξενείται, στους Πάλους, απολαμβάνει ένα αιγαιοπελαγίτικο λαμπερό πρωινό, με τη θάλασσα στα πόδια του, άπλετο φως, ήχους από πουλιά και «τζιτζίκια» (συλλαβίζει τη λέξη ο ίδιος ελληνικά) και περιγράφει τις πρώτες εμπειρίες του. «Σας αναγνώρισε ο συνομιλητής σας;», ρωτάω τον 46χρονο, διεθνώς βραβευμένο, Ρουμάνο σκηνοθέτη. «Φυσικά και όχι», απαντά, δηλώνοντας την ανακούφισή του και την ευτυχία που αντλεί από την «κανονικότητα» στην επαφή του με τους ανθρώπους. Με τη δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του «4 μήνες, 3 εβδομάδες και 2 ημέρες», απέσπασε τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες (2007), ενώ με το «Πίσω από τους λόφους» (2012) κέρδισε το Βραβείο Σεναρίου, με τις δύο πρωταγωνίστριες να μοιράζονται το βραβείο για την ερμηνεία τους.
Η κρίση έρχεται από μέσα
Στη Νίσυρο ήρθε με τους δύο γιους του, 4 και 9 ετών, και τη γιαγιά τους. Ασχολείται πολύ μαζί τους, νοιάζεται για την «εκπαίδευσή» τους ― λέξη-κλειδί, που επανέρχεται πολύ συχνά στην κουβέντα μας με δική του πρωτοβουλία. Ξεκινάμε τη συνέντευξη με την επισήμανση ότι και στις δύο ταινίες του αναφέρεται σε συστήματα που καταρρέουν. Οι «4 μήνες» τοποθετούνται το 1987, δύο χρόνια πριν από την πτώση του Τσαουσέσκου, με επίκεντρο μια άμβλωση. Στο «Πίσω από τους λόφους», μέσα από την ιστορία δύο κοριτσιών σε ένα ορθόδοξο μοναστήρι, αποκαλύπτονται θρησκευτικές και κοινωνικές στρεβλώσεις, δεισιδαιμονίες, καλές και κακές πτυχές της θρησκευτικής πίστης.
«Πόσο η πολιτική και η θρησκεία ευθύνονται για τη σημερινή κρίση;», τον ρωτάμε.
«Η κρίση έχει εξωτερικά χαρακτηριστικά αλλά έρχεται από μέσα», λέει ο Μουντζίου. «Αν είναι υπόλογος η πολιτική ή η θρησκεία, δύσκολο να πει κανείς… Νομίζω ότι η εκπαίδευση υπό την ευρεία έννοια παίζει ρόλο. Είμαστε τα αποτελέσματα της εκπαίδευσης που μας έδωσαν οι γονείς μας».
– Η θρησκευτική πίστη είναι φυλακή ή ελευθερία;
– Δεν είμαι σε θέση να ξεκαθαρίσω αν είναι φυλακή ή ελευθερία. Εξαρτάται από το κάθε άτομο και την οπτική του. Για χαρακτήρες με μικρές ελπίδες στη ζωή, για τους οποίους και μιλάω στο «Πίσω από τους λόφους», είναι ίσως η καλύτερη επιλογή. Από τη θρησκεία και τη μοναστηριακή κοινότητα οι κοπέλες αυτές, που μεγάλωσαν σε ιδρύματα, εισπράττουν αυτό που τους λείπει: στοργή και υποκατάστατο οικογένειας. Το κόστος γι’ αυτήν τη στοργή είναι μια άλλη συζήτηση.
– Τόσο η θρησκεία όσο και ο κομμουνισμός απέτυχαν να οπλίσουν την κοινωνία με ηθικές αξίες. Γιατί;
– Είναι πιο εύκολο για μένα να μιλήσω για τον κομμουνισμό, να πω γιατί απέτυχε να περάσει στην κοινωνία ηθικές αξίες. Πρώτο και κύριο, γιατί δεν είχε και πολλές ηθικές αξίες να μεταδώσει. Είχε, αντιθέτως, πολλές κατασκευασμένες αξίες, πολύ θεωρητικές, που ηχούν θαυμάσιες αλλά στην πράξη δεν λειτούργησαν. Περισσότερο λειτούργησε η προπαγάνδα, η ιδεολογία που εξυπηρετούσε μια μικρή ομάδα ανθρώπων. Τα τελευταία 10-15 χρόνια του κομμουνισμού, στη Ρουμανία αλλά και σε άλλες κομμουνιστικές χώρες, ό,τι διάβαζες στις εφημερίδες ή έβλεπες στην τηλεόραση παρέπεμπε στο «1984» του Οργουελ. Σε μια επινοημένη πραγματικότητα. Δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα στη χώρα. Ηταν σαφές ότι η αλήθεια βρισκόταν κάπου αλλού και όχι σε ό,τι έλεγαν. Υπήρχαν ηθικές αξίες στην εποχή του κομμουνισμού, όχι όμως από το επίσημο σύστημα αλλά από ανθρώπους που έζησαν χρόνια στις φυλακές, επέζησαν και παρέμειναν πιστοί στις ιδέες τους έως το τέλος. Οσο για τη θρησκεία, είναι κάτι διαφορετικό. Υστερα από 50 χρόνια που η θρησκεία ήταν ανεκτή αλλά δεν ενθαρρυνόταν, οι άνθρωποι χρειάζονταν αξίες για να αντικαταστήσουν τις ψεύτικες αξίες του κομμουνισμού. Πολλοί τις αναζήτησαν στη θρησκεία. Δεν ήταν όμως τόσο οι σταθερές αξίες του χριστιανισμού όσο το θρησκευτικό τελετουργικό που φέρνει μια μορφή ανακούφισης. Είναι καλό να πηγαίνεις στην εκκλησία, να συναντάς άλλους ανθρώπους… Αν αρκεστείς όμως μόνο σε αυτό, μένεις στην επιφάνεια. Οι τελετουργίες και οι προκαταλήψεις είναι πολύ κοντά. Μπερδεύονται καμιά φορά.
– Πρέπει λοιπόν να «επανεφεύρουμε» ηθικές αξίες;
– Νομίζω ότι μέσω της εκπαίδευσης πρέπει να επιστρέψουμε σε βασικές αξίες. Αυτές δεν αλλάζουν. Η σημασία που τους δίνουμε έχει αλλάξει σήμερα. Εχουμε χαθεί σε λεπτομέρειες και τα παιδιά σε ένα σωρό πληροφορίες. Με τον κινηματογράφο έχουμε πολύ μικρή επιρροή αλλά μπορούμε να ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να κάνουν τις σωστές επιλογές. Το σινεμά που υπερασπίζομαι είναι αυτό που βοηθάει να εκφράσουμε τον εαυτό μας, να τον κατανοήσουμε. Που βοηθάει να «δούμε» τον κόσμο που μας περιβάλλει.
Μια απάντηση για το «καλό σενάριο»
Η ερώτηση για το τι συνθέτει ένα «καλό σενάριο» προκαλεί απάντηση περίπου 10 λεπτών… Σταχυολογούμε:
«Δεν μπορείς να διορθώσεις μια ταινία παρά μόνο αν έχεις ένα καλό σενάριο. Το να γράψεις ένα σενάριο δεν είναι περίπλοκο. Το να ξέρεις όμως γιατί μιλάς είναι. Το σενάριο δεν είναι μια ιστορία με καταστάσεις. Πρέπει να έχεις κάτι να πεις. Δεν αρκεί να εστιάζεις τον φακό σου στην πραγματικότητα. Πρέπει να αναζητήσεις το νόημα των καταστάσεων που θέλεις να μεταφέρεις. Πρέπει να καταλάβεις σε τι αναφέρονται οι καταστάσεις. Εάν δεν το ξεκαθαρίσεις, δεν θα μπορέσεις ποτέ να διαχειριστείς την ελευθερία που έχεις ως σεναριογράφος. Νομίζω ότι βοηθάει εάν μιλήσεις σε κάποιον. Θα αναγκαστείς να χρησιμοποιήσεις λέξεις για να περιγράψεις αυτό που θέλεις, άρα έχεις μια πρώτη σύνθεση της ιδέας σου και του τι θέλεις να πεις.
»Το σενάριο είναι περίπλοκη διαδικασία. Δεν είναι μόνο η υπόθεση (the story). Ενα σενάριο πρέπει να παρουσιάζει τη θέση του δημιουργού του για τη ζωή και την τέχνη του. Πρέπει να έχεις άποψη, η οποία είναι ορατή και στο σενάριο. Πρέπει να σκεφτείς πάνω στο σινεμά, στην ιδιαιτερότητα αυτής της τέχνης, στα εργαλεία της. Να αναλογιστείς αν έχεις κάτι να πεις. Δεν αρκεί να είσαι καλός σεναριογράφος, αλλά μια σύνθετη προσωπικότητα, να έχεις καλλιέργεια, να παρατηρείς τη ζωή, να θέλεις να αφηγηθείς μια ιστορία γιατί έχεις κάτι να πεις. Ολα τα υπόλοιπα μπορούν να διδαχθούν. Μπορείς να διδαχθείς να γράφεις μέχρις ενός σημείου· από το σημείο αυτό και μετά, πορεύεσαι με τις δικές σου αποσκευές».
