Στην Αγγλία είναι κάτι σαν καλλιτεχνικός θεός –μαζί με τον Κόνσταμπλ, ο πιο αξιοσέβαστος ανάμεσα στους μεγάλους δασκάλους που ανέδειξε ιστορικά η Βρετανία. Για τον υπόλοιπο κόσμο είναι ένας ακόμη σημαντικός ζωγράφος. Οι Γάλλοι, μάλιστα, περίπου βγάζουν σπυράκια όταν τους προτείνεται ως πρόδρομος των «δικών τους» ιμπρεσιονιστών. Πέρα από τους όποιους εθνικούς μύθους, ο Τζόζεφ Μάλορντ Ουίλιαμ Τέρνερ (1775-1851), όπως είναι το πλήρες όνομά του, αποτελεί μια ξεχωριστή και άκρως ενδιαφέρουσα περίπτωση στην ιστορία της τέχνης.
Το περίεργο είναι πως ακόμη και στην ίδια την Αγγλία, το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της ζωής και (κυρίως) της τέχνης του, το τελευταίο δηλαδή, είναι συχνά κάπως παραμελημένο. Ολοι όσοι λίγο-πολύ ασχολούνται με την τέχνη έχουν υπ’ όψιν τους (οπτικά τουλάχιστον) έργα όπως «Ο Οδυσσέας περιφρονεί τον Πολύφημο» ή «Η φωτιά στο Κοινοβούλιο», όμως πολύ λιγότεροι ενδιαφέρονται για τα έργα της τελευταίας του περιόδου και ειδικά για τις υδατογραφίες, οι οποίες υπολογίζονται σε αρκετές χιλιάδες.
Εκκεντρική ιδιοφυΐα
Ο Τέρνερ πέθανε το 1851, ενώ όλη την τελευταία δεκαετία της ζωής του υπέφερε από κάποιας μορφής αρθρίτιδα, η οποία τον δυσκόλευε τρομερά και στη ζωγραφική. Κάποιος σαν αυτόν, ωστόσο, δεν ήταν δυνατό να σταματήσει τη δουλειά του απλώς επειδή δεν μπορούσε πια να σχεδιάσει με ακρίβεια. Οταν το πινέλο τού έπεφτε πλέον από τα δάχτυλα, εκείνος πήρε τα χρώματα στα χέρια του και τα άπλωσε πάνω στον καμβά με τέτοιον ιδιοφυή δυναμισμό, ώστε κανείς μένει άφωνος βλέποντας κάποια από αυτά τα έργα από κοντά.
Φέτος, ήρθε μάλλον η ώρα της «αποκατάστασης». Η νέα ταινία του Μάικ Λι («Μυστικά και Ψέματα», «Μια χρονιά ακόμα») με τίτλο «Mr Turner» βιογραφεί τον μεγάλο ζωγράφο εστιάζοντας στο τελευταίο κομμάτι της ζωής του. Ο Τίμοθι Σπολ, ο οποίος βραβεύθηκε για την ερμηνεία του στο περασμένο Φεστιβάλ των Καννών, απέδωσε εξαιρετικά την εκκεντρική ιδιοφυΐα ενός ανθρώπου, ο οποίος μετέφερε στα (φαινομενικά) ρομαντικά τοπία του κάτι από έναν νευρώδη ψυχισμό· μια έκρηξη χρώματος και φωτός, που προκαλεί πολλές φορές την εντύπωση πραγματικού οπτικού οργασμού. Κατάφερε, επίσης, ο Σπολ μέσω του ξεχωριστού ερμηνευτικού του στυλ να παρουσιάσει τον άνθρωπο Τέρνερ, απογυμνωμένο από το προφίλ του μεγάλου ζωγράφου.
Σε «φόρμα», όμως, είναι και ο Μάικ Λι. Τα αγγλικά τοπία και κυρίως η μυστηριώδης γοητεία της θάλασσας που τόσο ενέπνευσαν τον Τέρνερ περνούν μέσα από τον φακό του σπουδαίου Βρετανού σκηνοθέτη με ιδιαίτερη ευαισθησία. Αλλωστε, η μελέτη των δυνατοτήτων της κίνησης και του χρώματος που τόσο ακάματα εξάσκησε ο Τέρνερ δεν είναι καθόλου ξένη με τις αισθητικές αναζητήσεις των πρωτοπόρων του κινηματογράφου. Εκείνο όμως –το σημαντικότερο– που δεν ξεφεύγει από τον δημιουργό της ταινίας είναι το μοντέρνο πνεύμα του μεγάλου δασκάλου. Σε μια σκηνή όπου ο Τέρνερ παρατηρεί τη ρυμούλκηση του παλαιού πολεμικού ιστιοφόρου «Temeraire» στο λιμάνι προκειμένου να αποσυρθεί, εκείνος συναρπάζεται περισσότερο από τη δύναμη του ρυμουλκού που το τραβάει. Κι όταν ένας φίλος του επισημαίνει με πίκρα: «το φάντασμα του παρελθόντος» δείχνοντας το παλιό πλοίο, ο Τέρνερ απαντάει αμέσως: «Οχι, το παρελθόν είναι παρελθόν. Εδώ βλέπεις το μέλλον! Καπνός. Σίδερο. Ατμός!».
Αν ανοίξετε οποιοδήποτε βιβλίο Ιστορίας της Τέχνης, θα δείτε τον Τέρνερ να κατατάσσεται ανάμεσα στους τελευταίους εκπροσώπους του Ρομαντισμού και δικαίως, αφού ειδικά τα πρώτα έργα του φέρουν τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά αυτής της τάσης. Η συνέχεια, όμως, δεν ήταν έτσι. Ποιος ρομαντικός θα μπορούσε άραγε να αποδώσει την υπερβατικότητα του «Αγγέλου που στέκεται στον Ηλιο», τη συμβολική δύναμη του «O Πόλεμος, η Εξορία και το Οστρακο» ή τη συγκλονιστική φρίκη των αλυσοδεμένων χεριών στο «Καράβι των Σκλάβων»; Λέγεται πως τα τελευταία λόγια του Τέρνερ πριν πεθάνει ήταν «Ο ήλιος είναι θεός». Παρόμοια διατύπωση μπορούμε να βρούμε στα γράμματα ενός άλλου μεγάλου ζωγράφου, αναμφισβήτητα μοντέρνου αυτή τη φορά: του Βίνσεντ Βαν Γκογκ, κι αυτό βέβαια δεν είναι τυχαίο. Ο Τέρνερ, όπως και οι ιμπρεσιονιστές που τον ακολούθησαν, είχε το βλέμμα του συνεχώς στον ήλιο και στα καιρικά φαινόμενα εν γένει, τα οποία καθορίζουν τον τρόπο που τα πράγματα φαίνονται. Μπορεί εκείνος να ζωγράφιζε κυρίως στο εργαστήριό του και από μνήμης –ή φαντασίας–, όμως η ουσία της ζωγραφικής ως απόδοσης μιας ορισμένης εντύπωσης παραμένει.
Εκθεση στην Tate Britain
Εκτός της ταινίας, τα ίδια τα πρωτοποριακά έργα έρχονται να συνομιλήσουν με το κοινό μέσω μιας νέας έκθεσης που άνοιξε στην Tate Britain του Λονδίνου και θα παραμείνει εκεί τουλάχιστον μέχρι τις 25 Ιανουαρίου. Παρουσιάζονται μαζί ελαιογραφίες, υδατογραφίες, αλλά και ημιτελή έργα, κυρίως από την τελευταία δεκαπενταετία του Τέρνερ, οπότε και ο καλλιτέχνης πέρασε στην πιο αφαιρετική και «μοντέρνα» φάση της δημιουργίας του.
Ο τίτλος της έκθεσης «Late Turner: Painting Set Free» αναδεικνύει το στοιχείο της ελευθερίας τόσο στην έκφραση όσο και στη φόρμα την οποία είχε κατακτήσει ο καλλιτέχνης στην ωριμότητά του. Αν και ήδη ηλικιωμένος ο Τέρνερ ήταν σαφώς ικανός να διακρίνει αλλά και να απεικονίσει με μοναδικό τρόπο το πνεύμα ενός κόσμου που άλλαζε. Οσο για τα έργα σε τέμπερα, εκεί ο πειραματισμός και η διάλυση της φόρμας αποθεώνονται. Ο ήλιος σαν κιτρινοκόκκινη θάλασσα κατακτά το τοπίο και επιβάλλεται (τελικά) στο γκρίζο της θάλασσας. Ο καλλιτέχνης είναι πια –χωρίς τον κίνδυνο του κλισέ– μπροστά από την εποχή του.
Στη Μ. Βρετανία και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες η ταινία «Mr Turner» θα αρχίσει να προβάλλεται μέσα στον Οκτώβριο. Για τη χώρα μας δεν έχει ακόμη υπάρξει επίσημη ανακοίνωση. Η έκθεση «Late Turner: Painting Set Free» στην Tate Britain του Λονδίνου θα διαρκέσει έως τις 25 Ιανουαρίου.
