Τι μπορεί να ενώνει τον πολιούχο Αγιο Δημήτριο με μια τολμηρή μαθήτρια της Alliance, ενός εβραϊκού σχολείου με ευρωπαϊκό προσανατολισμό; Εναν ισοβίτη του Γεντί Κουλέ που τραγουδά τον σεβντά του με έναν σεφαραδίτη που μετανιώνει για τις αμαρτίες του; Τον αισθηματία μετανάστη Δήμο που θέλει να επιστρέψει στη Βουλγαρία να παντρευτεί, αλλά και τον Πόντιο πρόσφυγα που νοσταλγεί την πατρίδα που έχασε; Τι κοινό μπορεί να έχει η Αρμένισσα που άφησε τον εραστή της για να πάει για έναν άλλον άντρα στην πόλη Μπινγκιόλ με την Εβραιοπούλα που θέλει να γίνει Τουρκάλα επειδή έκαψε τα ντολμαδάκια και δεν αντέχει την αυστηρή μητέρα της;
Τραγούδια είναι όλα που μοιάζουν, όπως λέει η Σαβίνα Γιαννάτου, με τις παλιές αγαπημένες επιχρωματισμένες φωτογραφίες. Σύγχρονες αφηγήσεις πάνω σε παλιούς μύθους είναι το τέταρτο άλμπουμ «Songs of Thessaloniki» που ετοίμασε με τους Primavera en Salonico και εκδόθηκε από την ECM, αφιερωμένο στη Θεσσαλονίκη, την «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», όπως την έλεγαν κάποτε. Ενα πολυπολιτισμικό ταξίδι γεμάτο αναμνήσεις, με τραγούδια, παραδόσεις, χρώματα γι’ αυτή την ιδιαίτερη πόλη, όπου στα τέλη του 19ου αρχές του 20ού αιώνα συνυπήρχαν Ελληνες, Τούρκοι, Βούλγαροι, Εβραίοι, Πόντιοι, Αρμένιοι, όπως και οι χριστιανικές εκκλησίες με τις εβραϊκές συναγωγές και τα τζαμιά.
Η αφορμή
Μια συναυλία που έγινε το 2012 για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της πόλης ήταν η αφορμή, κι ας έπαιξαν κυρίως σεφεραδίτικα, βουλγάρικα και αρμένικα τραγούδια. Ενα θέατρο στις Βρυξέλλες έδειξε ενδιαφέρον, έπειτα ο πολύς Αϊχερ της ΕCM, ενώ ο Κώστας Βόμβολος άρχισε να αναζητεί τραγούδια που αναφέρονται στη Θεσσαλονίκη. Βοήθησε πολύ το βιβλίο του Κώστα Τομανά «Οι κάτοικοι της παλιάς Θεσσαλονίκης» που σύστησε στην ερμηνεύτρια ο Φλώρος Φλωρίδης. Οπως λέει η Σαβίνα Γιαννάτου, ο Τομανάς έγραψε και το «Χρονικό της Θεσσαλονίκης», για τα καφενεία της και τα σχολεία της. Ανάμεσα σ’ αυτά που διάβασε όμως ήταν και το βιβλίο του Εντγκάρ Μορέν «Ο Βιντάλ και οι δικοί του» που αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς του από τη Θεσσαλονίκη στη Γαλλία, το «Γράμμα στον Αντόνιο Σάουρα» του Κοέν Μαρσέλ, «Κειμένη επί ακτής θαλάσσης» του Αλμπέρτο Ναρ και το «Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων» του Μαζάουερ.
Ποια είναι η αγαπημένη της ιστορία από τα τραγούδια που ερμηνεύει; Το «Salonica», λέει μεμιάς. Ενα τραγούδι που αναφέρεται στους Ιρλανδούς στρατιώτες που πολεμούσαν στην Καλλίπολη. «Ο άντρας μου είναι στη Θεσσαλονίκη και αναρωτιέμαι αν έχει πεθάνει, κι αναρωτιέμαι αν ξέρει ότι έχει ένα παιδί με κόκκινα μαλλιά», λένε οι αντιπολεμικοί στίχοι του, ενώ η μουσική έμοιαζε κάντρι όταν το πρωτάκουσε με τους Primavera. Τώρα, ο τρόπος που το ερμηνεύει θυμίζει τον τρόπο που τραγουδάνε οι γυναίκες του Μπρεχτ στα έργα του. «Αυτό το τραγούδι είναι όντως μια έκπληξη. Οπως η ιστορία του εβραϊκού σχολείου της Alliance όπου το 1873 μορφώνονταν οι μαθητές βάσει των αρχών του γαλλικού Διαφωτισμού. Οι Ραββίνοι αναθεμάτιζαν την Alliance η οποία δίδασκε τα γαλλικά, τη γλώσσα των απίστων, και οι συντηρητικοί Εβραίοι μάχονταν οτιδήποτε ξέφευγε από τον έλεγχο των θρησκευτικών κοινοτήτων». Την εντυπωσιάζει όμως και το σεφαραδίτικο που μιλάει για τη μεγάλη φωτιά του 1917, η οποία κατέστρεψε το κέντρο της πόλης. «Ομοια οι πλούσιοι και οι φτωχοί, ήμασταν όλοι ίσοι», λένε οι στίχοι, ενώ στην εισαγωγή του παραδοσιακού τραγουδιού οι μουσικοί πρόσθεσαν ένα τσιγγάνικο ξόρκι. Ανάμεσά τους ακούγεται να δένει αρμονικά το αγαπημένο «Γελεκάκι», ο ύμνος των Μπεκτασί δερβίσηδων στη Θεσσαλονίκη με τα σούφικα τάγματα, αλλά και το Απολυτίκιο του Αγίου Δημητρίου. Σύμβολο της πόλης, στο οποίο ο Κώστας Βόμβολος πρόσθεσε αρμονίες και η Σαβίνα το ερμηνεύει όπως τα παιδιά της χορωδίας που τραγουδάνε γρηγοριανά μέλη.
Ολα θα παρουσιαστούν σήμερα το βράδυ στο Gazzarte, προτού ξεκινήσει η περιοδεία στο εξωτερικό (Γερμανία, Ελβετία, Αυστρία, Ολλανδία, Βέλγιο). Οπως υπογραμμίζει η Σαβίνα Γιαννάτου, δεν είναι εύκολο να προσεγγίζεις άλλες παραδόσεις. «Πάντα υπάρχει άγχος αν θα είσαι πιστός σ’ αυτές και συνήθως ξεφεύγει ένα λάθος. Γι’ αυτό διασταυρώνουμε το υλικό».
Μουσικά σχόλια
«Εδώ δεν κάνω πολλά φωνητικά», προλαβαίνει επόμενη ερώτησή μου. Αυτό τον ρόλο αναλαμβάνουν οι μουσικοί «οι οποίοι παίζουν τα κομμάτια σαν μουσικά σχόλια πάνω στο αυθεντικό τραγούδι». Ο Κώστας Βόμβολος περιγράφει τα τραγούδια, «σαν ηχητικές καρτ-ποστάλ με την ταμπέλα Souvenir de Salonique». Ετσι ήθελαν άλλωστε να ονομάσουν τον δίσκο τους, αλλά στην εταιρεία φοβήθηκαν ότι το κοινό στο εξωτερικό δεν θα καταλάβει. «Κάποιες φορές οι αρχικές φωτογραφίες απλώς επιχρωματίζονται, σε άλλες πάλι σώζονται μόνο τα περιγράμματα, κι άλλοτε η προσθήκη του νέου υλικού τις μεταμορφώνει ολοκληρωτικά», περιγράφει εύστοχα τα συναισθήματα του ακροατή ο Κ. Βόμβολος.
«Χωρίς δίσκο δεν έχει λάιβ»
Τι είναι αυτό που κρατά γερά τα μέλη αυτού του ιδιαίτερου γκρουπ, των Primavera en Salonico, οι οποίοι ένωσαν τις δυνάμεις τους το 1993 (κάποιοι γνωρίζονταν από τη δεκαετία του ’80), με τα σεφαραδίτικα που ακούσαμε τότε από τη Σαβίνα Γιαννάτου; «Κάνουμε όλοι μας κι άλλα πράγματα κι έτσι ανανεωνόμαστε. Ολοι συνθέτουν, γράφουν μουσική για το θέατρο, εγώ, ο Μιχάλης Σιγανίδης, ο Κώστας Βόμβολος κάνουμε αυτοσχεδιασμούς, ο Κυριάκος Γκουβέντας παίζει βιολί σε παραδοσιακά γκρουπ, ο Χάρης Λαμπράκης παίζει νέι και τζαζ, έχει άλλωστε ένα γκρουπ, ο Κώστας Θεοδώρου κρουστά, ο Γιάννης Αλεξανδρής ούτι και κιθάρα. Δεν είμαστε συνέχεια μαζί. Υπάρχουν μεγάλα διαστήματα που δεν βλεπόμαστε ή μπορεί να μη μιλάμε καν. Οταν όμως ξαναβρισκόμαστε, το παίξιμο κρύβει πάντα μια νέα έκπληξη και ευχάριστες αλλαγές».
Τη ρωτάω για τα νέα δεδομένα πια στον χώρο του τραγουδιού και ειδικότερα της δισκογραφίας. «Δυστυχώς χωρίς δίσκο δεν έχει λάιβ. Ακόμα και οι διοργανωτές στο εξωτερικό, όταν πρόκειται να κλείσεις συναυλίες, σε ρωτάνε αν έχεις καινούργιο cd». Δεν αρνείται ότι οι δίσκοι έγιναν τα πρόμο των συναυλιών. «Τουλάχιστον έξω αγοράζουν ακόμη. Δεν γνωρίζω πώς λειτουργούν οι διαδικασίες της αγοράς του Ιντερνετ. Στο Διαδίκτυο μπαίνω, ενημερώνομαι, αλλά ώς εκεί». Facebook δεν έχει. «Δεν μου αρέσει καθόλου αυτό που δημιουργεί ψυχολογικά η κατάσταση του fb. Μπαίνεις για να βρεις μια δουλειά -βοηθάει δεν το αρνούμαι- και βλέπεις πού πήγε ο άλλος διακοπές, τι έκανε. Με ενοχλεί όλη αυτή η πληροφορία που στο τέλος γίνεται ανθρωποφαγία. Με ενοχλεί η επίδειξη ευτυχίας στο fb όπου πάντα κάποιος άλλος θα δείξει ακόμη μεγαλύτερη ευτυχία. Μια ευτυχία που δεν σταματάει».
Την ενοχλεί και η εξάρτηση του κοινού από τις οθόνες. «Στις συναυλίες κάποιοι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν αν δεν μεταδώσουν την πληροφορία ότι είναι παρόντες κάπου. Αδιαφορούν για το φως που βγάζει η συσκευή του κινητού ενοχλώντας τον διπλανό τους. Και για τους καλλιτέχνες είναι άσχημο. Ενα βράδυ με γρίπη, που δεν μπορούσα να ακυρώσω τη συναυλία, τους ζήτησα, επειδή ήμουν άρρωστη με κλειστή φωνή, να μην τραβήξουν βίντεο. Δεν το σεβάστηκαν γιατί θέλουν οπωσδήποτε να δείξουν πού πήγαν. Είναι μια νέα συμπεριφορά του κοινού».
Στον χώρο της, λέει, δεν άφησε μόνο η κρίση σημάδια. «Περιορίστηκαν πολύ πια τα μικρά λάιβ. Οχι μόνο εξαιτίας της κρίσης αλλά και εξαιτίας ενός προστίμου που έβαζε το ΙΚΑ πέρυσι. Περίπου 10.000 ευρώ στο μαγαζί, αν δεν είχε ασφαλιστεί ο μουσικός. Ετσι σταμάτησαν τα μαγαζιά να παίρνουν μουσικούς. Αν λ.χ. είμαι σε ένα κλαμπ και ανεβώ να τραγουδήσω ένα τραγούδι, μπορεί να μπει πρόστιμο. Αυτό περιορίζει τους αυτοσχεδιασμούς. Ο μουσικός στην ουσία είναι περιπλανώμενος σ’ αυτά τα μαγαζιά στα οποία πληρώνεται μόνο αν υπάρχει κόσμος από κάτω. Κανείς δεν μπαίνει στον κόπο για επιπλέον έξοδα. Ολα αυτά είναι εις βάρος των λάιβ».
Εκκλησία, τζαμί, συναγωγή
«Οικογενειακές συγκεντρώσεις και θρησκευτικές γιορτές έδιναν την ευκαιρία για τραγούδι και χορό, ενώ στις ταβέρνες και στα καφέ-αμάν παίζονταν διάφορα μουσικά είδη από μουσικούς όλων των εθνοτήτων· ισπανοεβραϊκά τραγούδια, ανατολίτικες μελωδίες, ελληνικοί και τούρκικοι στίχοι, βαλκανικοί σκοποί συνυπήρχαν και συχνά δάνειζαν στοιχεία το ένα στο άλλο σε αυτοσχεδιασμούς που εμπλούτιζαν και διεύρυναν το ρεπερτόριο. Ενας χριστιανός ψάλτης μπορεί να συναντιόταν εκεί με έναν ψάλτη συναγωγής τραγουδώντας κοσμικά τραγούδια για δική τους ευχαρίστηση, ερασιτέχνες αοιδοί μπορεί να ένωναν τη φωνή τους με επαγγελματίες μουσικούς, εκδοχές στίχων σε τρεις γλώσσες μπορεί να εναλλάσσονταν μέσα στα ίδια τραγούδια», γράφει στο ενδιαφέρον συνοδευτικό σημείωμα της έκδοσης η Σοφία Γιαννάτου, αδερφή της Σαβίνας. Ενα κείμενο για την παράδοση της ανεκτικότητας και αμοιβαίας κατανόησης, τις διαφορετικές κοινωνικές, φιλοσοφικές και θρησκευτικές απόψεις, τις πολιτισμικές διαφορές στην παλιά Θεσσαλονίκη.
Το άλμπουμ «Songs of Thessaloniki» της Σαβίνας Γιαννάτου και των Primavera en Salonico κυκλοφορεί από την ECM. Παρουσίαση των τραγουδιών του άλμπουμ πραγματοποιείται σήμερα σε συναυλία στο Gazzarte, Βουτάδων 34, Γκάζι, 9 μ.μ.
