Το μόνο που γνώριζε για την Αμαλία ήταν η στολή που θυμόταν από τα σχολικά χρόνια, με τη γαλάζια φόδρα, το βυσσινί ζακετάκι με τα χρυσά σιρίτια και το φέσι. Oμως η ιστορία με το πρόβλημα της ατεκνίας της βασίλισσας ώθησε τη σκηνοθέτιδα Ζωή Χατζηαντωνίου να αναζητήσει περισσότερες λεπτομέρειες για τη ζωή της νεαρής γυναίκας που παντρεύτηκε τον Οθωνα, έγινε «Αμαλία, βασίλισσα της Ελλάδας», αγάπησε με πάθος τη χώρα, αλλά η Ελλάδα δεν την αγάπησε ποτέ.
Σύντομα γεννήθηκε η ιδέα της θεατρικής παράστασης που παρουσιάζεται στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, στη σκηνή Ωμέγα. Τίτλος της «Amalia melancholia, η βασίλισσα των φοινίκων» – ένα ζωντανό έκθεμα φυσικής και πολιτικής ιστορίας.
Ετσι βλέπει την ηρωίδα της η σκηνοθέτις. Σαν μια γυναίκα μεταξύ μυθοπλασίας και Ιστορίας, μεταξύ νεότητας και γήρατος, μεταξύ στειρότητας και γονιμότητας. Ενα πλάσμα μεταξύ ζωντανού μουσειακού εκθέματος και ζώου υπό παρακολούθηση με σκοπό την αναπαραγωγή. Το σκηνικό που έστησε η Εύα Μανιδάκη παραπέμπει σε αίθουσα μουσείου, η οποία μετατρέπεται σιγά σιγά σε δωμάτιο. «Σαν λούπα περνάει ξανά και ξανά στον θεατή, μαζί με τη ζωή της ηρωίδας, η οποία σ’ αυτό το δωμάτιο προσπαθεί ανεπιτυχώς να αναπαραχθεί. Ωσπου βρίσκει τον τρόπο να διαιωνιστεί φτιάχνοντας έναν κήπο. Ετσι γίνεται η βασίλισσα των φοινίκων, τον τίτλο που ήθελε η ίδια».
Η ιστορία της Αμαλίας κέντρισε την περιέργεια ή το γυναικείο ενδιαφέρον; «Δεν ξέρω τι από τα δύο, γιατί κι εγώ είμαι ηλικιακά στο κέντρο της ζωής μου, σ’ αυτόν τον κόμβο που περνάς από τη μια φάση στην άλλη μαζί με τις επιλογές σου να κάνεις ή να μην κάνεις οικογένεια», λέει στην «Κ» η Ζωή Χατζηαντωντίου. Μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε η ίδια η ιστορία. «Ενα γυναικείο σώμα που υπέστη επί χρόνια όλες τις θεραπείες και όλους τους πειραματισμούς προκειμένου να γεννηθεί ένα παιδί – ο διάδοχος, ενώ την ίδια περίοδο το σώμα της Ελλάδας υφίστατο κι αυτό πειραματισμούς και δοκιμές από τις Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) προκειμένου να γεννηθεί επισήμως το νέο ελληνικό κράτος. Ηταν δύο παράλληλες ιστορίες στην Ελλάδα. Η σύγχρονη ιατρική θεωρεί ότι η Αμαλία έπασχε από το σύνδρομο Mayer Rokitansky Küster Hauser, δεν αναπτύχθηκε η μήτρα και το άνω μέρος του κόλπου. Μια ανατομική ανωμαλία».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη σκηνοθέτιδα παρουσιάζουν 10 απόρρητα ιατρικά έγγραφα των Ελλήνων και των Γερμανών γιατρών, καθώς κι ενός Αυστριακού ανατόμου. «Σύμφωνα με τους σύγχρονους ερευνητές, το γεγονός ότι ενέπλεξαν έναν ανατόμο σημαίνει ότι γνώριζαν πως υπάρχει πρόβλημα. Ελληνες γιατροί και ο προσωπικός της Γερμανός γιατρός δεν της το αποκάλυψαν ποτέ. Αν γινόταν γνωστή η αφανής απλασία της Αμαλίας, θα δημιουργούσε επιπλέον προβλήματα. Για την εποχή θα θεωρούνταν ένα τέρας και σίγουρα κακός οιωνός για την επανεκκίνηση του ελληνισμού».
Πολλές απορίες της λύθηκαν σαν διάβασε «Το αίτιο ατεκνίας της βασίλισσας Αμαλίας» των διακεκριμένων Λάζαρου Βλαδίμηρου (μαιευτήρα – γυναικολόγου) Αριστείδη Διαμαντή (κυτταρολόγου) και Γιώργου Ανδρούτσου (ουρολόγου) από τις εκδόσεις Ζήτα. Η Ζωή Χατζηαντωνίου υποστηρίζει ότι άλλη γυναίκα με το πρόβλημα της Αμαλίας, εκείνα τα χρόνια, θα ήταν στιγματισμένη, «θα γινόταν έκθεμα ανατομίας, νούμερο σε τσίρκο ή μια αξιοπερίεργη υπόθεση ιατρικών σχολών. Δεκαέξι χρόνια έκανε τις θεραπείες που επέβαλλαν γιατροί, σύμβουλοι, σκιτζήδες. Η θεραπεία των σπόγγων ήταν βασανιστική. Τοποθετούνταν μέσα στον κόλπο κάθε βράδυ για τη διάνοιξή του. Το σώμα αυτής της γυναίκας ήταν πεδίο πειραματισμών. Ακόμη και όταν πέθανε στα 56 της η Αμαλία, υποβλήθηκε σε νεκροψία για να διαλευκανθεί το πρόβλημα της ατεκνίας της».
Παιδί της ήταν ο Κήπος
Πολύτιμη δεξαμενή για την παράσταση «Amalia melancholia, η βασίλισσα των φοινίκων» ήταν οι 887 επιστολές που έγραψε στον πατέρα της Παύλο Φρειδερίκο Αύγουστο του Ολδεμβούργου και περιλαμβάνονται στη δίτομη έκδοση «Ανέκδοτες επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της, 1836-1853» (μτφρ. Βάνα και Μίχαελ Μπούσε, εκδ. Εστία). Επιπλέον, αξιοποιήθηκαν μαρτυρίες και απόρρητα έγγραφα γιατρών της εποχής. Οι επιστολές μοιάζουν με ημερολόγιο ενηλικίωσης.
«Ηταν φλύαρη και έγραφε πολύ η Αμαλία. Σε 2.000 σελίδες αναφέρει σχεδόν τα πάντα. Το μόνο που δεν σχολιάζει φανερά είναι το θέμα των θεραπειών για τις ερωτικές επαφές. Ομως κάνει έμμεσες αναφορές. Την αντιμετώπισα ως ένα πολύ γνήσιο πρόσωπο του ρομαντισμού του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Τότε ο ρομαντισμός νοσταλγούσε την ποίηση του μεσαίωνα και την επαναφορά στη φύση. Μια ωραία προσέγγιση κάνει ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου στο “Οθων και η ρωμαντική δυναστεία” υπογραμμίζοντας ότι ήταν αναμενόμενο να αποτύχουν στην πολιτική, αφού το όνειρο ήταν η φυσική τους κατάσταση, ο ιδεαλισμός. Την Ελλάδα, η Αμαλία τη γνώριζε από τους πίνακες των Γερμανών φιλελλήνων και τα Ομηρικά έπη. Βρήκε καμένη γη. Παρ’ όλα αυτά έβλεπε την προοπτική. Καθότι Γερμανίδα, βρήκε τον τρόπο να φτιάξει τον κήπο στην κατάξερη λασπωμένη Αθήνα του καιρού της. Ηταν το δικό της παιδί».
Αν γινόταν γνωστή η αφανής απλασία της Αμαλίας, θα δημιουργούσε επιπλέον προβλήματα. Για την εποχή θα θεωρούνταν ένα τέρας και σίγουρα κακός οιωνός για την επανεκκίνηση του ελληνισμού.
Η δενδροστοιχία με τις Ουασιγκτόνιες στην είσοδο του Εθνικού Κήπου είναι δικό της έργο, οι φοίνικες με τα παλαμοειδή φύλλα που φύτεψε με σπόρους το 1842, οι άλλοι που έφερε από την Ιο που χρειάστηκαν δύο μήνες για να τους κατεβάσουν από το βουνό και να τους φορτώσουν στο λιμάνι και έπειτα νέα αγωνία, να τους ανεβάσουν στο παλάτι γιατί έσπαγαν οι άμαξες. «Κι όμως σήμερα δεν υπάρχει καμία αναφορά, ούτε προτομή εκεί», λέει η σκηνοθέτις.
Ο θεατής παρακολουθεί την Εμιλυ Κολιανδρή στον ρόλο της ενθουσιώδους ρομαντικής 18χρονης Αμαλίας που μεταμορφώνεται σε δυναμική, επίμονη, πολιτικοποιημένη γυναίκα. Γιατί Amalia melancholia; «Η μελαγχολία έγινε δημιουργία, όχι κατάθλιψη. Μη μπορώντας να δώσει τον απόγονο που όλοι ήθελαν, έκανε κανάλι δημιουργίας τον κήπο. Συχνά αναφέρει τη μελαγχολία της. Γράφει: “Αγαπημένε μου πατέρα, πώς είναι δυνατόν να σου περιγράψει κάποιος τους φοίνικές μου μελαγχολικά δέντρα; Τότε εγώ δεν γνωρίζω τι σημαίνει μελαγχολία”. Αναφορές κάνουν οι Ζ. Παπαντωνίου και Δ. Βικέλας, αλλά και ο Μ. Καραγάτσης στο ξεχασμένο θεατρικό του “Ονειρα μπροστά στο θάνατο”. Στα μάτια μου η Αμαλία και ο Οθων μοιάζουν με τα φυτά που δεν τα θέλησε κανείς, σαν τους κισσούς που γραπώνονται από κάπου».
Πώς έστησε την παράσταση που διατρέχει 16 χρόνια αλληλογραφίας της ηρωίδας με τον πατέρα της; «Υπάρχει μια λειτουργία ονείρου. Ομως όλα είναι πράγματα που έγραψε ή είπε με ένα είδος μεταγραφής. Σαν να διατρέχουμε το σώμα των επιστολών και να φωτίζουμε κάποιες περισσότερο. Δεν είναι μόνο αυτά που κατάφερε να κάνει, αλλά και όσα σχεδίασε και δεν ολοκλήρωσε».
Η Εμιλυ Κολιανδρή στον ρόλο της άτεκνης Αμαλίας μοιάζει με έκθεμα «σαν αυτά που συναντάμε στο μουσείο Φυσικής Ιστορίας» και η Ρίτα Λυτού που φροντίζει αυτό το ζωντανό έκθεμα, αντιπροσωπεύει τη Βιλελμίνη φον Πλύσκω, μεγάλη κυρία της Τιμής της βασίλισσας που έχει αναλάβει την επιτήρησή της.
Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της παράστασης με σύμβουλο δραματουργίας τη Λουίζα Αρκουμανέα, η σκηνοθέτις διαπίστωσε κάτι ακόμη: «Την προκατάληψη που έχουμε για οτιδήποτε βασιλικό. Μου το επισήμανε και ο διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών Στέφανος Καβαλλιεράκης. Υπάρχει ένα ταμπού στην Ελλάδα γι’ αυτό υπάρχουν κενά στη γνώση της Ιστορίας. Οταν ανέφερα την ιδέα της παράστασης σε φίλους σκηνοθέτες, κάποιοι μου είπαν “μα είναι δυνατόν να κάνεις παράσταση για μια βασίλισσα;”. Δεν ήξεραν καν ποια ήταν η Αμαλία».
Η παράσταση ίσως γίνει αφορμή να αγαπήσουμε περισσότερο την Ιστορία και την πόλη μας και, γιατί όχι, να ανακαλύψουμε και τον Εθνικό Κήπο. «Αντιμετώπισα την Αμαλία ως άνθρωπο που το σώμα του δεν μπορεί να στηρίξει τις επιθυμίες και τα όνειρά του. Τίθεται και το ζήτημα εάν οι επιθυμίες είναι πάντα δικές μας ή των άλλων. Επίσης το γυναικείο σώμα, το ζήτημα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι θεραπείες. Είναι ωραίο να φέρνεις τη ζωή αλλά υπάρχουν κι άλλοι τρόποι».
«Προσπαθούμε να υπάρξουμε»
Η συζήτηση κλείνει με τις δυσκολίες του θεατρικού κόσμου εν μέσω πανδημίας. Η Ζωή Χατζηαντωνίου επισημαίνει ότι ήδη από την οικονομική κρίση άρχισαν οι εκπτώσεις «που έχουν κόστος και στη δημιουργική διαδικασία».
Μήπως όμως απ’ όλα αυτά προκύψει κάτι καινούργιο; «Συντηρούμε ουτοπικά ψεύδη» λέει, γνωρίζοντας τις παθογένειες του χώρου από το 2000. «Γίνονται πολλές πια παραστάσεις και η Αθήνα μοιάζει με χωριό που χρειάζεται δύο φούρνους για το ψωμί της ημέρας αλλά έχει 20. Δεν υπάρχει πολιτιστική πολιτική, εδώ και χρόνια. Ζούμε σε ένα κράτος γεμάτο ασυνέχειες κι αυτό δημιουργεί μια διάχυτη μελαγχολία. Δεν συνεχίζει κανένας το έργο του προηγούμενου. Ο τόπος χρειάζεται μια ωραία σκυταλοδρομία, αλλά μάλλον δεν γίνεται γιατί είμαστε γεμάτοι από χάσματα και ασυνέχειες. Προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μέχρι την επόμενη παύση και μηχανευόμαστε τρόπους για να υπάρξουμε».
