Τον Σεπτέμβριο του 1970, το περιοδικό των κυριακάτικων New York Times φιλοξένησε ένα άρθρο του νομπελίστα Milton Friedman, το οποίο έχει συζητηθεί όσο κανένα άλλο στην ιστορία της οικονομικής επιστήμης. Ο τίτλος του άρθρου «[η] κοινωνική ευθύνη μιας επιχείρησης είναι να αυξάνει τα κέρδη της» καθιερώθηκε ως «δόγμα Friedman». Το δόγμα Friedman συμπυκνώνεται ως εξής: οι μέτοχοι είναι οι ιδιοκτήτες (τα αφεντικά) και τα πρόσωπα που ασκούν τη διοίκηση (managers) είναι οι υπάλληλοί τους. Οι μέτοχοι, λέει ο Friedman, θέλουν «να βγάλουν όσο περισσότερα χρήματα γίνεται, σεβόμενοι ταυτόχρονα βασικούς κοινωνικούς κανόνες». Οταν οι managers δαπανούν εταιρικούς πόρους για να εξυπηρετήσουν κοινωνικούς σκοπούς, εις βάρος της κερδοφορίας των επιχειρήσεων που διοικούν, δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους ως υπάλληλοι. Καθένας μας μπορεί να ξοδεύει τα χρήματά του, τα δικά του χρήματα, όπως επιθυμεί· να κάνει φιλανθρωπίες ή να στηρίζει δράσεις για την προστασία του περιβάλλοντος. Οταν όμως διευθύνει μια επιχείρηση που ανήκει σε άλλους (τους μετόχους), η αποστολή του είναι μία και μοναδική: η αύξηση της κερδοφορίας.
Μισό αιώνα μετά, το άρθρο του Friedman δημιουργεί εντάσεις ανάλογες με αυτές που δημιούργησε όταν πρωτοδημοσιεύθηκε. Από τη μια μεριά, οι υποστηρικτές του θεωρούν ότι είναι το μανιφέστο του καπιταλισμού, το μοντέλο που ακολούθησαν οι δυτικές οικονομίες τις δεκαετίες ’70 και ’80 και επέτυχαν ανάπτυξη και ευημερία. Από την άλλη, οι πολέμιοί του θεωρούν ότι το δόγμα Friedman είναι η αιτία των μεγάλων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες, από την κλιματική κρίση μέχρι τις κοινωνικές ανισότητες. Υποστηρίζουν ότι σκοπός μιας επιχείρησης δεν μπορεί να είναι μόνον η κερδοφορία. Μια επιχείρηση σήμερα οφείλει να προωθεί και τα συμφέροντα όλων των ομάδων που επηρεάζονται από τη λειτουργία της: εργαζομένων, πελατών, προμηθευτών, τοπικών κοινωνιών («stakeholders»). Το ESG είναι εφαρμογή του «stakeholder model», του μοντέλου εταιρικής διακυβέρνησης δηλαδή, στο οποίο οι managers αντιλαμβάνονται τις υποχρεώσεις τους να εκτείνονται, όχι μόνον προς τους μετόχους, αλλά σε σημαντικό βαθμό και προς ομάδες stakeholders.
Οι υπέρμαχοι μάλιστα του ESG τονίζουν ότι αυτό είναι συνώνυμο του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού, επιχειρηματικού ή επενδυτικού. Μια επιχείρηση υιοθετεί αρχές ΕSG για να προστατεύσει τη (μακροπρόθεσμη) αξία της. Ενας επενδυτής επενδύει σε τίτλους ESG για να προστατεύσει τη (μακροπρόθεσμη) αξία του χαρτοφυλακίου του. Κατά την έννοια αυτή, το ESG θεωρείται ότι αποτελεί διαχείριση ρίσκου (risk management). Ο Larry Fink, CEO της Blackrock (που διαχειρίζεται κεφάλαια 10 τρισ. δολαρίων), στην ετήσια επιστολή του προς τους CEO των μεγαλύτερων εταιρειών, τους προτρέπει: «Εστιάζουμε στη βιωσιμότητα, όχι γιατί είμαστε περιβαλλοντικά ευαίσθητοι, αλλά γιατί είμαστε καπιταλιστές». Είναι πράγματι έτσι;
Η αλήθεια είναι ότι, εκτός από ακραίες περιπτώσεις κατασπατάλησης εταιρικών πόρων, οι περισσότερες αποφάσεις που λαμβάνει μια εταιρική διοίκηση, είναι δυνατόν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, να δικαιολογηθούν με όρους ESG. Η ίδρυση, η μεταφορά ή το κλείσιμο μιας βιομηχανικής μονάδας, οι προσλήψεις ή οι απολύσεις προσωπικού. Για όλα μπορεί να υπάρξει μια εύσχημη εξήγηση, όλα χωράνε κάτω από τη μεγάλη ομπρέλα του ESG. Ακόμη και εάν τίποτε άλλο δεν μπορεί να δικαιολογήσει μια εταιρική πράξη, η διοίκηση μπορεί να επικαλεστεί ότι έγινε για λόγους βελτίωσης της δημόσιας εικόνας της εταιρείας και την ενδυνάμωση των σχέσεών της με τη μία ή την άλλη ομάδα stakeholders. Είναι όμως αυτό χρηστή διοίκηση; Δεν πρέπει κάθε εταιρική δαπάνη να κρίνεται με όρους κόστους/οφέλους; Και μήπως όλο αυτό είναι μια εκστρατεία δημοσίων σχέσεων, ακριβώς για να αποφευχθεί η κρατική κανονιστική παρέμβαση;
Το εταιρικό δίκαιο παραμένει διστακτικό ως προς το ESG. Στο δίκαιο των ανωνύμων εταιρειών, το διοικητικό συμβούλιο έχει ένα μόνο καθήκον: την προαγωγή του εταιρικού συμφέροντος, δηλαδή, σε απλά ελληνικά, την κερδοφορία. Ο εταιρικός νομοθέτης πιστεύει ότι το δόγμα Friedman έχει στέρεη βάση, μετρήσιμα αποτελέσματα: τα κέρδη, το bottom line. Εάν αφήσουμε στην άκρη την κερδοφορία, και ζητάμε (ή επιτρέπουμε) στους managers να λαμβάνουν αποφάσεις με κάποιο άλλο κριτήριο, πρέπει κατ’ αρχάς να ορίσουμε ποιο είναι το κριτήριο αυτό. Είναι η προστασία του περιβάλλοντος; Η εξάλειψη της φτώχειας ή των κοινωνικών ανισοτήτων; Η κοινωνική ευημερία γενικώς; Τα συμφέροντα των stakeholders είναι πολυδιάστατα, μη μετρήσιμα και συχνά αλληλοσυγκρουόμενα. Οι αποφάσεις των managers θα εξαρτώνται από την ηθική και φιλοσοφική συγκρότησή τους – με ποια πολιτική/δημοκρατική νομιμοποίηση καθορίζουν οι managers κοινωνικά ζητήματα; Τέλος, ποιος και πώς θα αξιολογήσει την απόδοσή τους και πώς θα αναζητηθούν τυχόν ευθύνες εις βάρος τους για κακή διαχείριση; Επειδή αυτά τα ερωτήματα δεν φαίνεται να έχουν εύκολες απαντήσεις, και μέχρι να ξαναγραφεί το εταιρικό δίκαιο σε άλλη βάση, το δόγμα Friedman θα παραμείνει μαζί μας για αρκετό καιρό ακόμη.
* Ο κ. Ευάγγελος Πολίτης είναι διαχειριστής εταίρος της δικηγορικής εταιρείας Politis & Partners.
