Ο μετασχηματισμός της ελληνικής οικονομίας προς ένα βιώσιμο παραγωγικό μοντέλο υψηλής προστιθέμενης αξίας και έντασης γνώσης δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Παρά την ανάκαμψη από τη βαθιά ύφεση και την αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα σε διαδοχικούς κλυδωνισμούς, η ελληνική οικονομία δεν έχει ακόμη διορθώσει χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα που περιορίζουν τις μακροπρόθεσμες προοπτικές της. Σε πρόσφατη έρευνά μας επικεντρωθήκαμε σε τρεις κομβικούς για τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη τομείς, στους οποίους η ελληνική βιομηχανία εξακολουθεί να υστερεί: i) στο σύστημα ανάπτυξης και διαχείρισης δεξιοτήτων, ii) στις πρακτικές διοίκησης και iii) στην τεχνολογική αναβάθμιση και την καινοτομία. Και οι τρεις αυτοί τομείς συνδέονται άρρηκτα με την παραγωγικότητα.
Εκπαίδευση – κατάρτιση
Παρόλο που την τελευταία δεκαετία στην Ελλάδα το ποσοστό ατόμων με πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αυξήθηκε κατά 11,5 ποσοστιαίες μονάδες (ΟΕCD, 2020), οι δεξιότητες βρίσκονται ακόμη σε χαμηλά επίπεδα σε σχέση με την Ε.Ε. (ESI, 2022). Επομένως, το σύστημα εκπαίδευσης και κατάρτισης δεν ανταποκρίνεται επαρκώς στις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Ταυτόχρονα, πέραν της ανάπτυξης του ανθρώπινου κεφαλαίου, εξόχως σημαντική είναι η οικονομικά ορθολογική κατανομή του. Χρησιμοποιώντας μικροδεδομένα σχετικά με τις δεξιότητες και ικανότητες του ενήλικου πληθυσμού από τον ΟΟΣΑ (PIAAC) επιβεβαιώσαμε πως η Ελλάδα έχει το υψηλότερο ποσοστό υπερκατάρτισης στον ΟΟΣΑ (28%, μ.ό. 11%). Το νέο εύρημα όμως είναι ότι αυτή η απόκλιση με τις υπόλοιπες χώρες οφείλεται εξ ολοκλήρου στις θέσεις εργασίας υψηλότερων προσόντων. Χαρακτηριστικό του προβλήματος είναι επίσης ότι και το ποσοστό υποκατάρτισης είναι άνω του μέσου όρου (7%, μ.ό. 3,8%).
Η αναντιστοιχία δεξιοτήτων στην ελληνική αγορά εργασίας έχει πολλαπλές συνέπειες. Οι υπερκαταρτισμένοι εργαζόμενοι πιθανότατα αισθάνονται μικρότερη εργασιακή ικανοποίηση, λαμβάνουν χαμηλότερο μισθό από εργαζομένους με παρόμοιες δεξιότητες, ενώ οι παραγωγικές επιχειρήσεις στερούνται ταλαντούχου εργατικού δυναμικού. Η οικονομετρική ανάλυση επιβεβαιώνει ότι η υπερκατάρτιση επιδρά αρνητικά στη συνολική παραγωγικότητα, επιτρέποντας ίσως και το συμπέρασμα πως η παραγόμενη υπερεκπαίδευση επιδρά αρνητικά στην παραγωγικότητα της εργασίας. Η σωστή αντιστοίχιση δεξιοτήτων είναι ιδιαίτερα σημαντική σε μια οικονομία που έχασε σημαντικό κομμάτι ανθρώπινου δυναμικού (brain drain).
Η αποτελεσματική αξιοποίηση του υφιστάμενου ανθρώπινου δυναμικού διευκολύνει την αύξηση της παραγωγικότητας και επουλώνει τις ελλείψεις στην προσφορά δεξιοτήτων, καθώς οι εργαζόμενοι καλούνται να προσαρμοστούν σε νέες δεξιότητες.
Πρακτικές μάνατζμεντ
Είναι κοινώς αποδεκτό ότι οι επιχειρήσεις που έχουν υψηλότερες βαθμολογίες σε πρακτικές μάνατζμεντ παρουσιάζουν μεγαλύτερη παραγωγικότητα. Ωστόσο, η Ελλάδα έχει τη χαμηλότερη μέση βαθμολογία στην Παγκόσμια Ερευνα Μάνατζμεντ σε δείγμα επιλεγμένων οικονομιών του ΟΟΣΑ.
Βρίσκουμε ότι η Ελλάδα παρουσιάζει τεράστια ανομοιογένεια στην υιοθέτηση ορθών πρακτικών μάνατζμεντ και άρα μικρή διάχυση αυτών. Συγκεκριμένα έχει δύο αρνητικές πρωτιές: 1) στο χάσμα μεταξύ των πρακτικών διοίκησης που εφαρμόζουν οι εγχώριες επιχειρήσεις και των καλών πρακτικών διοίκησης που εφαρμόζουν τα παραρτήματα ξένων πολυεθνικών στη χώρα και 2) στο χάσμα μεταξύ των εγχώριων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό και αυτών χωρίς διεθνή δραστηριότητα. Το αισιόδοξο είναι επομένως ότι οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα μπορούν να βρουν τον δρόμο προς την εύρυθμη διοίκηση, εφόσον εκτεθούν σε αυτήν (Γκενάκος 2016).
Μια πιο λεπτομερής ανάλυση δείχνει ότι οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν τις χειρότερες επιδόσεις σε θέματα διαχείρισης ανθρώπινων πόρων, προγραμματισμού, εποπτείας των εργαζομένων, καθώς και ανάπτυξης συνεργειών, διαλόγου και συνεργασίας. Αντιθέτως τείνουν να τα καταφέρνουν καλύτερα στη λήψη αποφάσεων, ενδεχομένως από μόνο ένα άτομο. Τα παραπάνω υποδηλώνουν σαφώς τον κεντρικό ρόλο που παίζει ο οικογενειακός χαρακτήρας της πλειονότητας των ελληνικών επιχειρήσεων, όπου η εταιρική κουλτούρα περιστρέφεται γύρω από τον ιδρυτή, με ελάχιστα περιθώρια για την ανάπτυξη ταλέντων, την άσκηση κρίσης και διακριτικής ευχέρειας από τους υπαλλήλους. Οι εργαζόμενοι στις ελληνικές επιχειρήσεις παρουσιάζουν επίσης τα χαμηλότερα επίπεδα αυτονομίας στον ΟΟΣΑ, ένδειξη χαμηλής εμπιστοσύνης.
Η χαμηλή εμπιστοσύνη ανάμεσα στη διοίκηση και τους εργαζομένους μπορεί να αναστείλει την αποκέντρωση της επιχείρησης και άρα τη μεγέθυνσή της. Συνολικά, η οικονομετρική έρευνα αναδεικνύει τη σημασία υιοθέτησης ορθών πρακτικών μάνατζμεντ, καθώς επιχειρήσεις με υψηλή βαθμολογία παρουσιάζουν περίπου 15% υψηλότερη παραγωγικότητα εργασίας από τον μέσο όρο.
Καινοτομία και τεχνολογία
Η πλέον κρίσιμη συνθήκη για μακροπρόθεσμη ανάπτυξη είναι η καινοτομία. Η Ελλάδα όμως κατατάσσεται χαμηλά στον Ευρωπαϊκό Δείκτη Καινοτομίας. Σύμφωνα με τα ευρήματά μας, με στοιχεία από το LIEE/SEV (Εργαστήριο Βιομηχανικής και Ενεργειακής Οικονομίας ΕΜΠ, με την υποστήριξη του ΣΕΒ), το μέγεθος της επιχείρησης αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την καινοτομία προϊόντων, παρόλο που οι οικογενειακές επιχειρήσεις δεν παρουσιάζουν υποδεέστερες επιδόσεις (ανάμεσα σε επιχειρήσεις παρόμοιου μεγέθους).
Η βιβλιογραφία δείχνει ότι ενώ οι μεγάλες επιχειρήσεις μπορούν να χρησιμοποιήσουν εσωτερικά κεφάλαια για δραστηριότητες Ερευνας & Ανάπτυξης, έχουν πρόσβαση σε πρόσθετες πηγές χρηματοδότησης, μπορούν να εκμεταλλευτούν καλύτερα τις οικονομίες κλίμακας κ.λπ., οι οικογενειακές επιχειρήσεις έχουν ταχύτερη διαδικασία λήψης αποφάσεων, ευελιξία και προσαρμοστικότητα.
Παράλληλα, οι ελληνικές μεταποιητικές επιχειρήσεις υστερούν στην υιοθέτηση ψηφιακών τεχνολογιών, καθώς και στη συμμετοχή σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας. Οι τελευταίες συνδέονται θετικά με την καινοτομία και την υιοθέτηση τεχνολογίας, ενισχύοντας τελικά την παραγωγικότητα, τη μεταφορά γνώσεων και τη διάχυση της τεχνολογίας – συνεπώς η ελληνική υστέρηση είναι αντιπαραγωγική.
Συμπεράσματα
Οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν τις χειρότερες επιδόσεις σε θέματα διαχείρισης ανθρώπινων πόρων, προγραμματισμού, εποπτείας των εργαζομένων, διαλόγου και συνεργασίας.
Ο ρόλος της πολιτικής για τη βελτίωση αυτών των προβλημάτων οφείλει να είναι πολυσχιδής. Για τις δεξιότητες, το βασικό μήνυμα είναι ότι οι συντονισμένες παρεμβάσεις θα πρέπει να ενσωματώνονται σε μια έξυπνη και συμπεριληπτική βιομηχανική πολιτική – τόσο για την τριτοβάθμια όσο και για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση. Οσον αφορά τις πρακτικές διοίκησης, το κράτος μπορεί να επιτελέσει σημαντικό ρόλο προωθώντας βέλτιστες πρακτικές, ενώ είναι ιδιαίτερα σημαντική η αποσύνδεση της λειτουργίας της επιχείρησης από τους ιδρυτές της (με πρότυπο, π.χ., το γερμανικό Mittelstand). Τέλος, η σύνδεση της έρευνας με την καινοτομία και η περαιτέρω ενεργοποίηση επιχειρηματικότητας που απαιτεί υψηλό επίπεδο γνώσεων θα μπορούσαν να αποτελέσουν μοχλό για την αναβάθμιση της καινοτομικής ικανότητας της ελληνικής βιομηχανίας (Επιτροπή Πισσαρίδη 2020).
Αναμφίβολα πλέον, η μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας προϋποθέτει ενίσχυση των δεξιοτήτων, αύξηση της παραγωγικότητας, προώθηση ορθών πρακτικών μάνατζμεντ, ενθάρρυνση της καινοτομίας. Στο υπόστρωμα όλων αυτών βρίσκεται η γνώση, δηλαδή το ανθρώπινο κεφάλαιο – η σημασία του οποίου ολοένα και αυξάνεται στην ψηφιακή οικονομία.
Σοφία Ανυφαντάκη, Τράπεζα της Ελλάδος / Τε.Πα. Κύπρου, Κωνσταντίνος Δελλής, Πανεπιστήμιο Πειραιώς / Αθηνά RC, Γιάννης Καλογήρου, ΕΜΠ Αικατερίνη Καραδημητροπούλου, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Φίλιππος Πετρουλάκης, Τράπεζα της Ελλάδος.
Το παρόν εντάσσεται στο πρόγραμμα υποτροφιών του Ελληνικού Παρατηρητηρίου (LSE Hellenic Observatory Research Calls Programme) για το 2020, το οποίο χρηματοδοτείται από το Κοινωφελές Ιδρυμα Αθανάσιος Κ. Λασκαρίδης και τον δρα Βασίλειο Αποστολόπουλο. Η πρωτότυπη μελέτη έχει δημοσιευθεί στα αγγλικά στο Οικονομικό Δελτίο της Τράπεζας της Ελλάδος (Τεύχος 55, Αρθρο 1), και ως ΕΛΙΑΜΕΠ Policy Brief (#119). Οι απόψεις που παρουσιάζονται στο παρόν άρθρο είναι των συγγραφέων και δεν αντανακλούν κατ’ ανάγκην τις απόψεις της Τράπεζας της Ελλάδος ή του Ευρωσυστήματος. Οι συγγραφείς είναι υπεύθυνοι για κάθε λάθος και παράλειψη.
