Παγιώνει ο Μπάιντεν τις ιδέες του Τραμπ στο διεθνές εμπόριο; Είναι ο Σι Τζινπίνγκ απόλυτος εχθρός ή απαιτητικός εταίρος; Θα υποκύψει η Δύση σε έναν φαύλο κύκλο κρατικών επιδοτήσεων; Ο νεοφιλελευθερισμός αντιμετωπίζει το μεγαλύτερο ρεύμα αμφισβήτησης από τη δημιουργία του και μπροστάρης στο νέο αφήγημα είναι η ίδια η αμερικανική κυβέρνηση, η οποία με το βλέμμα στην Κίνα κάνει δεύτερες σκέψεις για την παγκοσμιοποίηση. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύει στην «Κ» το νέο τοπίο στο διεθνές σύστημα εμπορίου ο Global Business Columnist του Bloomberg, Αντριαν Γούλντριτζ. Συγγραφέας του βιβλίου «Η αριστοκρατία του ταλέντου – Πώς η αξιοκρατία έφτιαξε τον σύγχρονο κόσμο», ο Γούλντριτζ κάνει λόγο για έναν πόλεμο αρχών που βρίσκεται σε εξέλιξη στο εσωτερικό της κυβέρνησης Μπάιντεν. «Αυτή τη στιγμή η ομάδα που αντιτάσσεται στον νεοφιλελευθερισμό έχει το πάνω χέρι», τονίζει ο πάλαι ποτέ βασικός αρθρογράφος του Economist, ο οποίος δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι το μοντέλο που κυριάρχησε επί δεκαετίες βρίσκεται σε φάση μετάβασης και απαιτεί προσαρμογές και βελτιώσεις. Εντοπίζει όμως τον κίνδυνο για τις ΗΠΑ και την Ευρώπη, αφενός να επιστρέψουν στις πολιτικές της δεκαετίας του 1970 που οδήγησαν σε προστατευτισμό και παρατεταμένο στασιμοπληθωρισμό, αφετέρου να εισέλθουν σε έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο, αυτή τη φορά με την Κίνα. Ασκεί δε κριτική στον Λευκό Οίκο για το γεγονός ότι σχεδίασε την επιδότηση κρίσιμων βιομηχανιών, χωρίς να λάβει υπόψη τις παρενέργειες στην Ευρώπη.
– Βλέπουμε τον πρόεδρο Μπάιντεν να φέρνει δουλειές πίσω στο σπίτι. Θα ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι βιώνουμε πλέον την αρχή του τέλους σε όρους νεοφιλελευθερισμού;
– Δύσκολη ερώτηση. Διανύουμε σίγουρα τη μεγαλύτερη κρίση του νεοφιλελευθερισμού από τη δημιουργία του. Αν εξετάσουμε την ιστορία του 20ού και του 21ου αιώνα, μπορούμε πράγματι να ισχυριστούμε ότι βλέπουμε το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας άλλης. Αυτό που βλέπουμε με τον Μπάιντεν είναι χαρακτηριστικό. Δαπανά εξαιρετικά πολλά χρήματα για να επιδοτήσει εγχώριες βιομηχανίες και κτίζει προστατευτικά εμπόδια, που σχεδιάστηκαν όχι τόσο για να κρατήσουν τα κινεζικά αγαθά εκτός παιχνιδιού, όσο για να εμποδίσουν την Κίνα να πάρει τα ηνία από τις ΗΠΑ σε σημαντικούς τομείς, όπως η τεχνητή νοημοσύνη. Η πολιτική αυτή εμμέσως συνιστά αντίφαση σε σχέση με τις επιταγές του νεοφιλελευθερισμού. Εχει δε αντίκτυπο και στον υπόλοιπο κόσμο, καθώς και άλλες χώρες αναγκάζονται τώρα να αντιδράσουν στις ενέργειες του Μπάιντεν. Παρακολουθούμε πλέον και την Ε.Ε. να εξετάζει ανάλογες πολιτικές για να στηρίξει τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες και να προστατευθεί από τυχόν αρνητικές συνέπειες στην οικονομία της. Με αυτόν τον τρόπο ο Μπάιντεν δημιουργεί μία νέα διανοητική μόδα. Πρόσφατα επισκέφθηκε την Ουάσιγκτον για να παραθέσει ομιλία η Ρέιτσελ Ριβς, σκιώδης υπουργός Οικονομικών της Βρετανίας. Επιστρέφοντας στο Λονδίνο ανέφερε ότι οι Εργατικοί –οι οποίοι θα είναι πιθανώς η επόμενη κυβέρνηση– βρίσκονται στην πρώτη γραμμή μαζί με τον Μπάιντεν σε μια νέα σχολή σκέψης, που αφορά την οικοδόμηση στρατηγικών βιομηχανιών, την υλοποίηση εγχώριων επενδύσεων και τη χρήση εργαλείων προστατευτισμού. Δηλαδή όλα αυτά τα πράγματα που ήταν «απαγορευμένα» υπό τον νεοφιλελευθερισμό. Υπάρχει λοιπόν ένα νέο ρεύμα, μια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σκέφτονται για τον κόσμο. Είναι μια τάση η οποία ξεκινάει από τον Μπάιντεν και εξαπλώνεται και στον υπόλοιπο κόσμο.
Προσωπικά, ανήκω σε αυτούς που έχουν ορισμένες επιφυλάξεις, χάρη στις οποίες δυσκολεύονται να αγκαλιάσουν αυτή τη νέα εποχή του Μπάιντεν. Εν μέρει, διότι η σχέση μας με την Κίνα είναι περίπλοκη. Δεν είναι η σχέση που είχαμε με τη Σοβιετική Ενωση. Δεν θέλουμε ακόμη έναν απόλυτο Ψυχρό Πόλεμο. Είμαστε μεν πολέμιοι της Κίνας και των φιλοδοξιών της να επικρατήσει ως κυρίαρχη δύναμη, αλλά είμαστε και φίλοι μαζί της, υπό την έννοια ότι επιθυμούμε να συνεχίσουμε να προμηθευόμαστε τα φθηνά αγαθά της. Χρειαζόμαστε πολιτικές σε δύο επίπεδα. Από τη μια θα πρέπει πράγματι να κλείσουμε σε έναν βαθμό την πόρτα στην Κίνα σε τομείς όπως η υψηλή τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη. Και θα πρέπει σίγουρα να μην είμαστε τόσο εξαρτημένοι σε τομείς όπως οι ημιαγωγοί. Από την άλλη, όμως, θα πρέπει να απολαύσουμε τα οφέλη του ανοιχτού εμπορίου και να διατηρήσουμε την πρόσβαση στα μεταποιητικά αγαθά της. Επιπλέον, υπάρχει ένα όριο για το μέχρι πού μπορούν να φθάσουν οι προστατευτικές πολιτικές, εξαιτίας των υψηλών δημόσιων χρεών τα οποία θέτουν εν αμφιβόλω τα φιλόδοξα προγράμματα των επιδοτήσεων. Επομένως, ο νεοφιλελευθερισμός έχει ακόμη γερά κρατήματα στο πώς σκέφτεται και λειτουργεί ο κόσμος.
Ο Μπάιντεν δημιουργεί μια νέα σχολή σκέψης, που αφορά την οικοδόμηση στρατηγικών βιομηχανιών και τη χρήση εργαλείων προστατευτισμού.
– Εκ του αποτελέσματος, θα λέγατε ότι ο Μπάιντεν συνεχίζει τελικά την πολιτική του Τραμπ στο διεθνές εμπόριο;
– Απολύτως. Ο Τραμπ ήταν ο άνθρωπος που έσκισε το εγχειρίδιο του νεοφιλελευθερισμού. Ηρθε στη διακυβέρνηση με ένα πολύ επιθετικό, εθνικιστικό, ξενοφοβικό και προστατευτικό σετ πολιτικών. Ισχυριζόταν ότι το διεθνές σύστημα του ανοιχτού εμπορίου ήταν μια απάτη και αποτελούσε τον λόγο για τον οποίο υπέφεραν οι φτωχοί Αμερικανοί. Κατηγορούσε επίσης τους Κινέζους ότι έκλεβαν τεχνολογία και πως χρησιμοποιούσαν την ανοιχτή αγορά, έχοντας κλειστή τη δική τους αγορά. Αρχισε λοιπόν να βάζει εμπόδια στο διεθνές εμπόριο. Στην πραγματικότητα, αυτή τη στιγμή ο Μπάιντεν παγιώνει τις ιδέες του Τραμπ. Το κάνει μάλιστα σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα, καθώς συνδέει τον προστατευτισμό με επιδοτήσεις στη βιομηχανία και με την έννοια της πράσινης μετάβασης. Μπορεί να είναι ηλικιωμένος πρόεδρος, αλλά είναι ένας σημαίνων πρόεδρος, που ασκεί επιρροή στις εξελίξεις. Προσπαθεί να δημιουργήσει ένα καινούργιο σετ κανόνων με βάση την αντίληψη ότι η αμερικανική εργατική τάξη έχει υποφέρει και πως τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης αφορούν τη μεσαία τάξη στον αναδυόμενο κόσμο.
– Εχουμε δηλαδή δεύτερες σκέψεις των ΗΠΑ μπροστά στον νεοφιλελευθερισμό;
– Τεράστιες δεύτερες σκέψεις. Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων στους δημοκρατικούς κύκλους στην Ουάσιγκτον που θεωρεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός ήταν ένα λάθος – και τελεία. Είναι άνθρωποι οι οποίοι επιθυμούν ένα νέο καθεστώς και συγκεκριμένα την επιστροφή στο μοντέλο του Ρούζβελτ, την περίοδο της δεκαετίας του ’30. Τότε το κράτος έπαιζε έναν ιδιαίτερα ενεργό ρόλο. Επένδυε σε βιομηχανίες, παρενέβαινε και ρύθμιζε αγορές. Στην πραγματικότητα, είναι σε εξέλιξη ένας πόλεμος στο εσωτερικό της διοίκησης των Δημοκρατικών και η ομάδα που αντιτάσσεται στον νεοφιλελευθερισμό, αυτή τη στιγμή έχει το πάνω χέρι.
– Ποια θα ήταν λοιπόν μία βελτιωμένη εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού, η οποία θα αντιμετώπιζε τις παρενέργειες αφενός από τις ενεργές πολιτικές χωρών με τα χαρακτηριστικά της Ρωσίας και της Κίνας, αφετέρου από τις λαϊκιστικές δυνάμεις που βλέπουμε να αναδύονται κατά καιρούς στις δυτικές κοινωνίες;
– Υπάρχει πράγματι το επιχείρημα ότι ο νεοφιλελευθερισμός έχει προκαλέσει τη λαϊκιστική αντίδραση. Πρόκειται για το αφήγημα περί μετανάστευσης των αμερικανικών και ευρωπαϊκών βιομηχανιών και περί καταπίεσης της εργατικής τάξης, που οδήγησε στο Brexit και τον Τραμπ. Σύμφωνα με το ίδιο σκεπτικό, για να σταματήσεις τον λαϊκισμό θα πρέπει να σταματήσεις τον νεοφιλελευθερισμό. Και υπάρχει μια δόση αλήθειας σε αυτό. Χρειάζεται πράγματι να αλλάξουμε τη νεοφιλελεύθερη επικρατούσα άποψη. Χρειάζεται δηλαδή να λάβουμε υπόψη ότι η Κίνα είναι δυνητικά και εχθρός, έναντι της κλασικής νεοφιλελεύθερης προσέγγισης, σύμφωνα με την οποία η Κίνα είναι δυνητικά φίλος, ως εμπορικός εταίρος στο πλαίσιο του ανοιχτού εμπορίου. Αυτό είναι αλήθεια ότι δεν συνέβη. Εχουμε σήμερα μια πιο έντονη Κίνα, με ένα ακόμη πιο ισχυρό Κομμουνιστικό Κόμμα. Δεν είδαμε μια πιο δημοκρατική Κίνα. Επομένως, είναι αλήθεια ότι δεν μπορούμε να έχουμε μια απλή εμπορική σχέση με την Κίνα. Θα πρέπει να προσαρμόσουμε τους κανόνες σε στρατηγικούς βιομηχανικούς τομείς. Παράλληλα, θα πρέπει να κάνουμε περισσότερα για την εργατική τάξη, τους εργαζομένους με τα μπλε κολάρα που έμειναν πίσω σε σχέση με τα άνω στρώματα της μεσαίας τάξης, τα οποία είδαν να ανεβαίνει δραστικά το βιοτικό τους επίπεδο – γεγονός που έχει σημασία για την έννοια της κοινωνικής συνοχής. Δεν ανήκω σε εκείνους που θεωρούν ότι μπορούμε να συνεχίσουμε σε ρυθμούς business as usual. Aπό την άλλη, όμως, θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι δεν θα παρασυρθούμε από την αντίδραση στον νεοφιλελευθερισμό. Θα πρέπει να τηρήσουμε μία πραγματιστική στάση σε σχέση με τις αποτυχίες του. Δεν θα πρέπει να μπούμε σε έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο με την Κίνα. Χρειάζεται να συνειδητοποιήσουμε ότι σε κάποιους εμπορικούς τομείς μπορούμε να συνεχίσουμε φυσιολογικά τη συνεργασία με την Κίνα. Θα ήταν ανόητο να εντάξουμε τα πάντα στην αντιπαράθεση μαζί της. Ναι, να διασφαλίσουμε την αυτονομία μας στους ημιαγωγούς. Ναι, να αποτρέψουμε την πρόσβαση των Κινέζων στα μυστικά της τεχνητής νοημοσύνης. Ομως, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι επί της αρχής το ανοιχτό εμπόριο είναι καλό πράγμα. Και θα πρέπει να κρατήσουμε όσο περισσότερο ανοιχτό εμπόριο μπορούμε. Οφείλουμε όντως να δούμε τι θα κάνουμε με τις δουλειές των μπλε κολάρων, που είχαν συνέπειες από το καθεστώς του ελεύθερου εμπορίου, γεγονός που τροφοδότησε τον λαϊκισμό. Ομως η λύση δεν είναι ο προστατευτισμός. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι πρέπει να αποκλείσουμε εντελώς τις επιδοτήσεις, οι οποίες σε κάποιον βαθμό χρειάζονται, ιδίως σε τομείς όπως η πράσινη μετάβαση. Αν μπορούμε να δημιουργήσουμε πράσινες θέσεις εργασίας και το τίμημα γι’ αυτό είναι κάποιες επιδοτήσεις, ας το κάνουμε. Αλλά στοχευμένα και με μέτρο. Δεν πρέπει να επιστρέψουμε στη δεκαετία του ’70, δημιουργώντας εθνικούς πρωταθλητές. Πρέπει να χρηματοδοτήσουμε βιομηχανίες και όχι εταιρείες, διασφαλίζοντας ότι ο μηχανισμός του ανταγωνισμού δουλεύει όσο το δυνατόν καλύτερα.
Δικαιολογημένες οι ενστάσεις της Ευρώπης για τις επιδοτήσεις στις ΗΠΑ
– Θεωρείτε δικαιολογημένες τις ενστάσεις της Ευρώπης για τις αμερικανικές επιδοτήσεις, οι οποίες δημιουργούν κίνητρο ακόμη και για ευρωπαϊκές επιχειρήσεις να δραστηριοποιηθούν στις ΗΠΑ;
– Απολύτως. Το πρόβλημα με τις επιδοτήσεις των ΗΠΑ είναι ότι δεν έλαβαν καθόλου υπόψη την Ευρώπη στον σχεδιασμό τους. Επικεντρώθηκαν αποκλειστικά στο θέμα της Κίνας, όμως δημιούργησαν τεράστια προβλήματα στην εσωτερική αγορά, ιδίως σε κάποιες συγκεκριμένες βιομηχανίες. Για παράδειγμα, οι επιδοτήσεις για τις ηλεκτρικές μπαταρίες υπερβαίνουν ακόμη και το κόστος τους, γεγονός που καθιστά πλέον ανούσιο να τις φτιάξει κανείς στην Ευρώπη. Αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Είτε με αντίστοιχες επιδοτήσεις, το οποίο όμως θα μας παρασύρει σε έναν πόλεμο επιδοτήσεων, είτε με κάποιες αλλαγές πολιτικής από τις ΗΠΑ. Ομως δεν μπορείς να έχεις αυτήν την εικόνα στη Δύση όταν είσαι αντιμέτωπος με έναν τεράστιο παγκόσμιο αντίπαλο, όπως είναι η Κίνα. Οι Ευρωπαίοι έχουν μείνει πραγματικά άναυδοι με αυτό που συμβαίνει και έχουν δίκιο να είναι ενοχλημένοι. Νομίζω ότι το θέμα αυτό αντικατοπτρίζει και μια αλλαγή στο είδος των ανθρώπων που λαμβάνουν πλέον αποφάσεις στην Ουάσιγκτον. Προηγουμένως, υπήρχαν οικονομολόγοι και ειδικοί του εμπορίου που αποφάσιζαν αυτά τα πράγματα. Τώρα βρίσκονται στη θέση τους ειδικοί της εξωτερικής πολιτικής και της ασφάλειας. Στον βαθμό που οι ειδικοί για εμπορικά θέματα θα εμπλακούν περισσότερο το επόμενο διάστημα, θεωρώ ότι ο νεοφιλελευθερισμός θα συνεχίσει να αποτελεί μέρος του μείγματος.
Πρέπει να διατηρήσουμε όσο περισσότερη παγκοσμιοποίηση μπορούμε, προσαρμοσμένη στον καινούργιο κόσμο.
– Ξέρετε, καθώς σας ακούω σκέφτομαι το παράδοξο που δημιουργεί το timing για την Ελλάδα. Υπό την έννοια ότι τα τελευταία χρόνια έχει γίνει στη χώρα μια τεράστια προσπάθεια προκειμένου να προσαρμοστεί στις προδιαγραφές τις οποίες από τη λειτουργία του επιβάλλει το ανοιχτό εμπόριο. Και τώρα βλέπουμε το αφήγημα κάπως να αλλάζει διεθνώς.
– Αυτό είναι κάτι που δεν είχα σκεφτεί και είναι μεγάλη αλήθεια. Εχετε κάνει τόσες θυσίες, και δικαιολογημένα, ανοίγοντας την αγορά σας, βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα της οικονομίας σας και ενισχύοντας τη λειτουργία του ανταγωνισμού. Και τώρα ορισμένοι θεωρούν ότι η νέα μόδα είναι κατά κάποιον τρόπο το αντίθετο από όλα αυτά. Ομως, από την άλλη πλευρά, εσείς στην Ελλάδα γνωρίζετε καλύτερα από πολλούς άλλους ότι ο προστατευτισμός, η επιλογή νικητών, οι επιδοτήσεις σε κρατικές επιχειρήσεις μπορούν να πάνε πραγματικά στραβά, δημιουργώντας χρόνια προβλήματα και ανεβάζοντας τις τιμές για τον καταναλωτή. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει κάνει λάθη. Εχει πετύχει όμως και πολύ σημαντικά πράγματα. Το να τον ξεφορτωθείς σαν να πετάς το μωρό μαζί με τα νερά θα είχε πολλές άλλες δυσμενείς συνέπειες. Και τώρα που το αναφέρετε, κάθομαι και σκέφτομαι πραγματικά τι σημαίνει στην πράξη αυτό το νέο αφήγημα το οποίο συζητάμε για την Ελλάδα, όπως και για την Ιταλία – ένα άλλο παράδειγμα χώρας που έχει κάνει ανάλογες θυσίες προς την κατεύθυνση του ανοιχτού εμπορίου.
– Σε κάθε περίπτωση, διανύουμε μια φάση ενεργειακής κρίσης, υψηλού πληθωρισμού και γεωπολιτικής αβεβαιότητας. Πώς πείθει κανείς μια επιχείρηση μέσα σε αυτές τις συνθήκες ότι αυτό που χρειάζεται είναι καινοτομία και ανοιχτά σύνορα αντί για επιδοτήσεις έως ότου περάσει η καταιγίδα;
– Στην ενέργεια, η ουκρανική κρίση μάς έδειξε ότι είναι προφανώς μια πολύ κακή ιδέα να είσαι πλήρως εξαρτημένος από μια δυνητικά εχθρική ξένη δύναμη (σ.σ. Ρωσία). Αντίστοιχα, δεν είναι βιώσιμο να εξαρτάσαι για το 90% των ημιαγωγών σου από μία μόνο χώρα (σ.σ. Ταϊβάν). Εχοντας φθάσει σε αυτό το σημείο, οι επιδοτήσεις σε αντίστοιχους τομείς έχουν πράγματι νόημα. Ομως θα πρέπει να υπόκεινται σε συγκεκριμένους χρονικούς περιορισμούς. Ηδη βλέπουμε ότι οι τιμές στην ενέργεια πέφτουν και αποσύρονται κάποιες από αυτές τις επιδοτήσεις. Η αγορά θα πρέπει πάντα να είναι όσο το δυνατόν πιο ευρεία και ευέλικτη, ώστε να θωρακίζει από τυχόν δυσμενείς ενέργειες δυνητικών αντιπάλων. Δεν θα πρέπει να εισχωρήσουμε σε λογικές του παρελθόντος, όπως η δημιουργία εθνικών πρωταθλητών. Πρέπει, αντιθέτως, να διατηρήσουμε όσο περισσότερη παγκοσμιοποίηση μπορούμε, προσαρμοσμένη στον καινούργιο κόσμο που έχουμε μπροστά μας.
