«Ο τομέας της παροχής νομικών υπηρεσιών αλλάζει άρδην καθώς οι νέες τεχνολογίες και η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο θα παρέχουμε στο εξής τις υπηρεσίες μας» και γι’ αυτό «επενδύουμε ολοένα και περισσότερο σε νέα ψηφιακά εργαλεία, ενώ ήδη απασχολούμε προγραμματιστές», υπογραμμίζει μιλώντας στην «Κ» ο Δημήτρης Ζέπος, διαχειριστής εταίρος της νομικής εταιρείας Ζέπος & Γιαννόπουλος. Μαζί με τον Γεράσιμο Γιαννόπουλο, συν-διαχειριστή εταίρο, εξηγούν τι προβληματίζει τους ξένους επενδυτές όταν αξιολογούν ή δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα, σε ποια σημεία έχει καταφέρει μεγάλη πρόοδο τα τελευταία χρόνια η χώρα και σε ποια όχι, και μοιράζονται τις εκτιμήσεις για το μέλλον του κλάδου των νομικών εταιρειών.
– Σε ποιους τομείς της οικονομίας βλέπετε τη μεγαλύτερη κινητικότητα;
– Δ. Ζέπος: Οι βασικοί τομείς της οικονομίας στους οποίους παρατηρούμε σημαντική κινητικότητα είναι η ενέργεια (κυρίως όσον αφορά τις ανανεώσιμες πηγές), οι υποδομές και ο τουρισμός. Επιπλέον, η αγορά ακινήτων παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από επενδυτές του εξωτερικού, ενώ σημαντικές συναλλαγές στις οποίες εμπλεκόμαστε αφορούν τον τραπεζικό κλάδο και τις χρηματοδοτήσεις. Επίσης, πολυεθνικές εταιρείες τεχνολογίας που έχουν προχωρήσει σε σημαντικές επενδύσεις τα τελευταία χρόνια αναμφίβολα έχουν καθορίσει ένα νέο πλαίσιο για το ψηφιακό οικοσύστημα στη χώρα μας.
Στο 1 δισ. εκτοξεύθηκε ο κύκλος εργασιών των δικηγορικών εταιρειών.
– Συνεργάζεστε με μεγάλες ξένες εταιρείες. Τι βλέπετε να τους ταλαιπωρεί περισσότερο στην Ελλάδα;
– Γ. Γιαννόπουλος: Τα τελευταία χρόνια είχαμε την τύχη να εκπροσωπήσουμε 36 από τις 100 μεγαλύτερες σε κεφαλαιοποίηση επιχειρήσεις στον κόσμο, οι οποίες δραστηριοποιούνται σε ένα μεγάλο φάσμα από υπηρεσίες και προϊόντα τεχνολογίας, χρηματοοικονομικές υπηρεσίες έως την ενέργεια και τις υποδομές. Οι επιχειρήσεις αυτές είναι σε θέση να κατανοήσουν, έως ένα βαθμό, τις δυσκολίες προσαρμογής της ελληνικής οικονομίας μετά τη χρηματοπιστωτική και δημοσιονομική κρίση της δεκαετίας του 2010. Δεν συμπαθούν όμως τις «εκπλήξεις», ενώ τους δημιουργούν μεγάλη ανασφάλεια η πολυπλοκότητα των νόμων, τα ανεπίλυτα θέματα της χωροταξικής μας οργάνωσης, η σύγκρουση αρμοδιοτήτων σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο καθώς και η βραδύτητα της απονομής δικαιοσύνης. Τα προβλήματα αυτά υπάρχουν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό και σε άλλες οικονομίες της Ευρωζώνης, αλλά η Ελλάδα δεν συγκαταλέγεται ακόμη στις ώριμες αγορές για τις οποίες οι ξένες πολυεθνικές θεωρούν ότι οι «κίνδυνοι» για την επένδυσή τους είναι αναλογικά μικρότεροι. Ετσι, ενώ η χώρα μας έχει προοδεύσει σε δείκτες όπως η έναρξη μιας νέας επιχείρησης, η προστασία των δικαιωμάτων μειοψηφίας ή οι διασυνοριακές συναλλαγές, είναι ακόμη πίσω σε θέματα όπως η κατοχύρωση της ακίνητης ιδιοκτησίας, οι διαδικασίες για την έκδοση αδειών κατασκευής, η πρόσβαση στον δανεισμό, η διαχείριση των φορολογικών υποχρεώσεων και τέλος η «επιβολή» (enforcement) των εμπορικών συμβάσεων.
Οι ελληνικές ιδιομορφίες
– Ακούμε συχνά πως η Ελλάδα θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μία χώρα παροχής νομικών υπηρεσιών υψηλοτάτου επιπέδου. Πιστεύετε σε αυτή την προσέγγιση;
– Γ. Γιαννόπουλος: Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι νομικές μας υπηρεσίες σήμερα υπολείπονται αριθμητικά της αξίας που θα έπρεπε να έχουν αν υπολογίσει κανείς τα ανάλογα μεγέθη στην παγκόσμια αγορά νομικών υπηρεσιών. Η υπολειπόμενη αξία είναι σήμερα περί τα 500 εκατ. ευρώ. Εχουμε και μία ιδιόμορφη επαγγελματική δημογραφία. Η αναλογία ενός δικηγόρου ανά περίπου 300 κατοίκους δεν απαντάται σε καμία άλλη χώρα της Ευρωζώνης με ονομαστικό ΑΕΠ παρόμοιο με το δικό μας. Το μεγαλύτερο όμως εμπόδιο στην «ωρίμανση» της αγοράς, όπως και κάθε άλλου τομέα της ελληνικής οικονομίας, είναι τα μικροϊδιοκτησιακά μας αντανακλαστικά. Αν οι 10 μεγαλύτερες δικηγορικές εταιρείες της χώρας απασχολούν σήμερα έναν αριθμό μικρότερο του 0,2% του συνολικού δικηγορικού μας πληθυσμού, ενώ παράλληλα υπάρχουν περίπου 40.000 συνάδελφοι –sole practitioners– οι οποίοι αγωνίζονται, καθημερινά μόνοι τους, για ένα ετήσιο επαγγελματικό εισόδημα 13.000 ευρώ –με βάση τις δηλώσεις τους– καταλαβαίνει κανείς ότι έχουμε ακόμη πολύ δρόμο.
Επίσπευση δικαιοσύνης με ειδικά δικαστήρια για επιχειρήσεις
– Υπάρχουν κάποιες γρήγορες κινήσεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν την επιτάχυνση της απονομής δικαιοσύνης;
– Δ. Ζέπος: Η βραδύτητα στην απονομή της δικαιοσύνης είναι ένα ζήτημα που αγγίζει έναν από τους βασικούς πυλώνες της δημοκρατίας μας και που ως εκ τούτου απαιτεί πολύ μεγαλύτερη προσοχή από τους θεσμούς της Πολιτείας. Θεωρώ ότι οι σχετικές μεταρρυθμίσεις θα πρέπει να έχουν γνώμονα το συμφέρον των πολιτών και των επιχειρήσεων. Το πολυπαραγοντικό αυτό πρόβλημα δεν είναι νέο και δεν υπάρχουν προφανή μέτρα τα οποία θα το επέλυαν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Μια κίνηση προς τη σωστή κατεύθυνση θα ήταν η αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος της αοριστίας των αγωγών, η οποία κατά το ισχύον σύστημα οδηγεί σε πολλαπλασιασμό των δικών. Προς τη σωστή κατεύθυνση, θα ήταν επίσης η θεσμοθέτηση δικαστικών σχηματισμών με αποκλειστική αρμοδιότητα την επίλυση επιχειρηματικών διαφορών. Η δικαστική εξειδίκευση σίγουρα θα λειτουργήσει υπέρ της ταχύτερης και αποτελεσματικότερης επίλυσης αντιδικιών που άπτονται της οικονομικής δραστηριότητας.
– Ποιο πιστεύετε ότι είναι το μέλλον των νομικών υπηρεσιών στην Ελλάδα:
– Δ. Ζέπος: Χωρίς να αποτελεί μονόδρομο, θεωρούμε ότι το μέλλον των νομικών υπηρεσιών στην Ελλάδα ανήκει στα οργανωμένα σχήματα παροχής ολοκληρωμένων νομικών υπηρεσιών. Tην τάση αυτή επιβεβαιώνουν τα στοιχεία της ΑΑΔΕ, σύμφωνα με τα οποία ο κύκλος εργασιών των δικηγορικών εταιρειών στην Ελλάδα από το 2019 έως το 2021 διπλασιάστηκε. Από μισό δισ.ευρώ αυξήθηκε σε ένα δισ. σε αντίθεση με τον κύκλο εργασιών των μεμονωμένων δικηγόρων που έμεινε σταθερός, στο μισό δισεκατομμύριο περίπου. Το ρυθμιστικό πλαίσιο λειτουργίας νομικών προσώπων γίνεται ολοένα πιο σύνθετο και ως εκ τούτου η συνεργασία περισσότερων εξειδικευμένων συνεργατών σε διαφορετικά αντικείμενα είναι επιβεβλημένη. Οσο ωριμάζει η αγορά των νομικών υπηρεσιών και στον βαθμό που τα παραδοσιακά, συνήθως οικογενειακά, γραφεία μετεξελίσσονται σε οργανωμένες δικηγορικές εταιρείες πιστεύουμε ότι θα βιώσουμε μια συγκέντρωση η οποία όμως κάποια στιγμή θα φτάσει στα όριά της.
Τούτο διότι η ελληνική οικονομία παραμένει εξαιρετικά ρηχή με τον ρόλο του κράτους ακόμη να δεσπόζει. Αυτός θεωρούμε, μεταξύ άλλων, ότι είναι και ο λόγος για τον οποίο στην Ελλάδα –σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες– δεν δραστηριοποιούνται, πλην εξαιρέσεων, πολυεθνικές δικηγορικές εταιρείες.
Οι νέες τεχνολογίες αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο θα παρέχουμε τις υπηρεσίες μας.
– Μέσα στο περιβάλλον που μόλις περιγράψατε, πώς πορεύεται η δική σας εταιρεία;
– Δ. Ζέπος: Η δικηγορική μας εταιρεία όπως λειτουργεί σήμερα είναι το αποτέλεσμα της συγχώνευσης δύο οργανωμένων δικηγορικών σχημάτων που πραγματοποιήθηκε πριν από 25 χρόνια. Ηδη από το 2000 θεωρούσαμε ότι στόχος πρέπει να είναι η παροχή νομικών και φορολογικών υπηρεσιών σε πελάτες οι οποίοι απαιτούν ολοκληρωμένες λύσεις. Για να τον πετύχουμε, διευρύναμε τις ομάδες μας, πέραν από νομικούς και με επαγγελματίες άλλων ειδικοτήτων, ενώ δημιουργήσαμε τμήματα υποστήριξης της παροχής υπηρεσιών στα πρότυπα της Δυτικής Ευρώπης. Εντάξαμε π.χ. οικονομολόγους, οι οποίοι στηρίζουν όχι μόνο το φορολογικό μας τμήμα αλλά και άλλα τμήματα όπως το τμήμα δικαίου του ανταγωνισμού, του εργατικού δικαίου και της επίλυσης διαφορών. Επενδύουμε συνεχώς στις συνεργασίες των εξειδικευμένων ομάδων μας προκειμένου να μπορούμε να καλύπτουμε αποτελεσματικά τις ανάγκες των πελατών μας. Επίσης, δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στην εξέλιξη του ανθρώπινου δυναμικού μας επενδύοντας στη συνεχιζόμενη εκπαίδευση. Πλαισιωνόμαστε επίσης από 80 επαγγελματίες διαφορετικών ειδικοτήτων που συμπεριλαμβάνουν βιβλιοθηκονόμους και «διαχειριστές γνώσης», αλλά και όλες τις ειδικότητες που απαιτεί η εύρυθμη λειτουργία μιας επιχείρησης όπως για παράδειγμα, διαχείρισης ανθρώπινων πόρων, επικοινωνίας και marketing, πληροφορικής, κυβερνοασφάλειας, συστημάτων ποιότητας και οικονομικής διαχείρισης. Ο τομέας της παροχής νομικών υπηρεσιών αλλάζει άρδην. Οι νέες τεχνολογίες και η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίον θα παρέχουμε στο εξής τις υπηρεσίες μας. Οσον μας αφορά επενδύουμε ολοένα και περισσότερο σε νέα ψηφιακά εργαλεία ενώ ήδη απασχολούμε προγραμματιστές, κάτι που θα ήταν αδιανόητο για μια δικηγορική εταιρεία στη χώρα μας πριν από λίγα χρόνια.
