Tο μηνιαίο οικονομικό περιοδικό του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, σε ένα πρόσφατο αφιέρωμά του, τον Μάρτιο του 2024, επιχείρησε έναν γενικό επανασυλλογισμό για το σύγχρονο νόημα, το περιεχόμενο και τις αδυναμίες της οικονομικής επιστήμης. Για τον λόγο αυτό, προσκάλεσε διάσημους και έγκυρους οικονομολόγους να διατυπώσουν την επιστημονική τους άποψη.
Ανάμεσα σε πολλούς ήταν ο νομπελίστας οικονομολόγος καθηγητής Angus Deaton. Ισως είναι ένας από τους ελάχιστους οικονομολόγους που μπορούν να διατυπώσουν εμπεριστατωμένη άποψη, βασισμένος στη μακρόχρονη προσωπική επαγγελματική του εμπειρία και στις ακαδημαϊκές του γνώσεις. Καταγράφω ορισμένα από τα λόγια του καθηγητή, εντοπίζοντας μια «βαθύτερη» σχέση των λόγων του με την έννοια της οικονομικής ανάπτυξης και της δημοκρατίας.
Ο καθηγητής Angus Deaton (2024) τονίζει: «Η πίστη μας στην αποδοτικότητα των αγορών μάς οδήγησε να μην προβλέψουμε τη χρηματοοικονομική κρίση του 2008 και τις μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις της στις οικονομίες». Και συνεχίζει: «Παραβλέπαμε ουσιαστικά θέματα στη λειτουργία των οικονομιών όπως είναι η διαφθορά, παραβλέπαμε τη σημασία της οικονομικής δύναμης των επιχειρήσεων δίδοντας υπέρμετρη σημασία στις αγορές, στον ανταγωνισμό, υποβαθμίζοντας την οικονομική δύναμη των επιχειρήσεων να καθορίζουν τις τιμές της αγοράς, τους μισθούς στην οικονομία. Παραβλέπαμε τη δύναμη των επιχειρήσεων να επιλέγουν οι ίδιες την πορεία της τεχνολογικής εξέλιξης και να επηρεάζουν τους νομοθέτες στη διαμόρφωση των κανόνων λειτουργίας των αγορών».
Ο καθηγητής Deaton προσθέτει: «Χωρίς την ανάλυση της οικονομικής δύναμης είναι αδύνατο να κατανοήσει οιοσδήποτε τις επικρατούσες οικονομικές ανισότητες στον σύγχρονο καπιταλισμό». Θα πρόσθετα: χωρίς την ανάλυση της οικονομικής δύναμης είναι επίσης αδύνατο να κατανοήσεις τις επικρατούσες οικονομικές ανισότητες σε οποιοδήποτε οικονομικό σύστημα που υπήρξε ή θα υπάρξει στο μέλλον.
Γράφει ο Angus Deaton: «Αγνοήσαμε τη φιλοσοφική και ηθική πλευρά των οικονομικών, το βασικό ερώτημα τι κάνει μια κοινωνία και τον άνθρωπό της ευτυχισμένο. Η ανάλυση της κοινωνικής ευημερίας περιορίστηκε στην έννοια της χρησιμότητας, της ωφελιμότητας και του ορθολογισμού αγνοώντας το ευρύτερο νόημα της κοινωνίας, της οικογένειας, της κοινότητας».
Αναφέρω, από την πλευρά μου, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της αγνόησης της κοινωνικής ευημερίας, τη δημογραφική κρίση στις μέρες μας. Η δημογραφική συρρίκνωση μιας πολιτείας ίσως να αποτελεί τη βασικότερη και τη μόνη αδιάψευστη οικονομική απόδειξη της παρακμής και της αποτυχίας μιας πολιτείας (failed state). Ομως, η δημογραφική συρρίκνωση δεν λαμβάνεται υπόψη από τους Διεθνείς Οικονομικούς Οργανισμούς στις περιοδικές αξιολογήσεις που πραγματοποιούν για τις οικονομικές επιδόσεις των κρατών.
Και συνεχίζει ο καθηγητής: «Και στις διαπροσωπικές σχέσεις αποδώσαμε υπέρμετρη αξία στην οικονομική αποδοτικότητα υποεκτιμώντας την αξία της ισότητας, δικαιοσύνης και ελευθερίας. Δώσαμε σημασία στην αναδιανομή και στον μέσο όρο χωρίς να διακρίνουμε τα επιμέρους αιτήματα της κοινωνίας και τις ατομικές ελευθερίες».
Η δημογραφική συρρίκνωση ίσως να αποτελεί τη βασικότερη και τη μόνη αδιάψευστη απόδειξη της παρακμής και της αποτυχίας μιας πολιτείας.
«Δόθηκε υπέρμετρη σημασία στην οικονομετρική ανάλυση με αποτέλεσμα να αγνοείται η πολυεπίπεδη και πολυδιάστατη αιτιακή ανάλυση των οικονομικών γεγονότων». Θα προσθέσω, επίσης, ότι σε αυτή τη διαδικασία περισσότερο θετικοποιήσαμε παρά ορθολογικοποιήσαμε την οικονομική ανάλυση.
«Μιλήσαμε για το διεθνές εμπόριο, για την παγκοσμιοποίηση, για τη μετανάστευση, για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας φτώχειας με άγνοια αν όχι αδιαφορία αντιμετώπισης των επιπτώσεών τους στις τοπικές κοινωνίες και στους τοπικούς πληθυσμούς».
Και προσθέτει ο Angus Deaton χαρακτηριστικά: «Αν η Αμερική δεν είχε επιβάλει νόμο το 1965 για τον περιορισμό της μετανάστευσης από τις χώρες της Ευρώπης, δεν θα υπήρχε η εσωτερική μετανάστευση των Αφροαμερικανών από τις πολιτείες του Νότου στις πολιτείες του Βορρά για την κάλυψη θέσεων στις βιομηχανίες στις βόρειες πολιτείες, προσφέροντας ευκαιρίες οικονομικής ευημερίας, ελευθερίας, ισότητας και κοινωνικής ενσωμάτωσης σε χιλιάδες Αφροαμερικανούς».
«Η Οικονομία είναι η επιστήμη που εξετάζει την αποδοτική διανομή των περιορισμένων οικονομικών πόρων σε ανταγωνιζόμενους δρώντες», δήλωνε ο καθηγητής Lionel Robbins πριν από χρόνια και μας το θυμίζει ο καθηγητής Agnus Deaton στο πρόσφατο άρθρο του (IMF, Μάρτιος 2024).
Για να ξεφύγουν όμως οι κοινωνίες από αυτό το αέναο πρόβλημα των περιορισμένων οικονομικών πόρων, οι κυβερνήσεις οφείλουν να βελτιώνουν την τεχνολογία και να αυξάνουν την παραγωγή. Οι κυβερνήσεις οφείλουν να μην επικεντρώνονται με εμμονή στις κοινωνικές συμπεριφορές που διαμορφώνουν τις ανάγκες των ανθρώπων (ζήτηση) οδηγώντας τελικά τις κοινωνίες σε αυταρχικά καθεστώτα με τον μανδύα της δημοκρατικής επιλογής.
*Ο κ. Βασίλειος Π. Πανουσόπουλος είναι ειδικός επιστήμονας της Δημόσιας Διοίκησης, οικονομολόγος – διεθνολόγος.
