Η ιστορία της Ευρώπης είναι μια ιστορία πολιτισμού, αιματηρών συγκρούσεων, δημοκρατίας και ελευθερίας. Μια ήπειρος πολύπαθη, κατακερματισμένη και ταυτόχρονα πρωτοπόρος, ιδιαίτερα σε θέματα κοινωνικής πολιτικής και προσωπικών ελευθεριών. Από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το Ολοκαύτωμα, από τη γένεση του καπιταλισμού μέχρι την άνοδο του κομμουνισμού αλλά και την εξαΰλωσή του, η Ευρώπη βαδίζει με τη σιγουριά της αβεβαιότητας και την ελπίδα της ολοκλήρωσης, που συνεχώς καθυστερεί και διαρκώς δοκιμάζεται από ετερόκλητες προκλήσεις – πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές. Για ακόμη μία φορά, όπως επανειλημμένα έχει συμβεί στο παρελθόν, η σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση βρίσκεται στο κέντρο μιας ρυμοτομικά ακτινωτής πλατείας με πολλαπλές εξόδους. Η επιλογή της θα καθορίσει και το μέλλον της.
Η Συνθήκη του Μάαστριχτ το 1992 και η εισαγωγή του κοινού νομίσματος το 2002 ανέπτυξαν μια σειρά από δημοσιονομικά και νομισματικά εργαλεία με σκοπό να διασφαλίσουν τη στατική ισορροπία του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Υστερα από τριάντα και πλέον χρόνια το οικοδόμημα στέκεται όρθιο, αλλά η «οικοδομή» ποτέ δεν ολοκληρώθηκε.
Η συγκράτηση των ελλειμμάτων στο 3%, η διατήρηση του χρέους στο 60% του ΑΕΠ, η προσπάθεια για την εισαγωγή προγραμμάτων στήριξης του πρωτογενούς τομέα, η παραγωγική αναβάθμιση, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας αλλά και των κοινωνικών υποδομών στις λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες όχι μόνο δεν έχουν ευοδωθεί, αλλά οι δείκτες και οι επιδόσεις σε όλους τους παραπάνω τομείς διατήρησαν έντονα εθνικά χαρακτηριστικά και διαφοροποιήσεις. Ναι μεν υπάρχει πρόοδος, αλλά όχι σύγκλιση. Υπάρχει θεσμικά η τάση ομογενοποίησης πολιτικών με άξονα το ευρωπαϊκό κεκτημένο, αλλά οι οικονομικές και εισοδηματικές αποκλίσεις ελάχιστα έχουν αμβλυνθεί.
Με εξαίρεση την Ιρλανδία και το Λουξεμβούργο, που λόγω ιδιαιτεροτήτων είναι εκτός ορίων, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε ισοδύναμα αγοραστικής δύναμης κυμαίνεται από 64% (Βουλγαρία) μέχρι 130% (Ολλανδία) συγκριτικά με τον μέσο όρο. Δεκαέξι χώρες είναι κάτω του μέσου όρου και μόνο εννέα τον υπερβαίνουν. Η Ελλάδα βρίσκεται στο 67%.
Εχει καταστεί σαφές ότι οι ενδογενείς συνθήκες έχουν την τάση να συντηρούν το status quo παρά να προωθούν την υλοποίηση ενός οράματος που αποβλέπει στην ουσιαστική οικονομική σύγκλιση και τη σχετική ομοσπονδοποίηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η ενιαία νομισματική πολιτική των 20 χωρών-μελών της ζώνης του ευρώ δεν συνάδει με χαλαρό δημοσιονομικό έλεγχο. Τα επίπεδα του δημοσίου χρέους σε σχέση με το ΑΕΠ κυμαίνονται από 30% περίπου (Δανία, Εσθονία, Σουηδία, Βουλγαρία) μέχρι 160% (Ελλάδα).
Τέσσερις μεγάλες οικονομίες (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Βέλγιο) έχουν χρέος υψηλότερο από 100% του ΑΕΠ, γεγονός που προϊδεάζει για την ασύμμετρη οικονομική προοπτική και σταθερότητα των χωρών-μελών. Η αμυντική, εξωτερική και ενεργειακή πολιτική, καθώς και η ανάπτυξη παραγωγικών και κοινωνικών υποδομών στις χώρες-μέλη διαφέρουν όσο και την περίοδο της ένταξής τους. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική και τα προγράμματα επιδοτήσεων και κινήτρων σε άλλους τομείς, στοχεύοντας στις φτωχότερες οικονομίες, δεν κατάφεραν να αμβλύνουν τις ανισότητες σύμφωνα με τις προσδοκίες.
Οι οριακές βελτιώσεις δεν δικαιολογούν τα τεράστια κονδύλια που δαπανήθηκαν με πενιχρά αποτελέσματα. Περισσότερο ανέδειξαν την ανεπάρκεια, τις αστοχίες και τη διασπάθιση κοινοτικών πόρων παρά την αλλαγή παραγωγικού μοντέλου. Σε αρκετές δε χώρες, όπως στην Ελλάδα, συντήρησαν μη ανταγωνιστικές, μη βιώσιμες παραγωγικές δομές που η παγκοσμιοποίηση εύκολα απαξίωσε. Αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η ενοποιημένη εσωτερική αγορά επιβράβευσε τις χώρες-παραγωγούς και τιμώρησε τις οικονομίες με χαμηλή παραγωγικότητα και υψηλό αρνητικό ισοζύγιο εμπορικών συναλλαγών. Εξαιρέσεις, βέβαια, πάντα υπάρχουν, με οικονομίες που έγκαιρα και συντονισμένα μεταπήδησαν από τη δεύτερη κατηγορία στην πρώτη, όπως για παράδειγμα η Τσεχία και η Σλοβενία.
Πώς προκύπτει λοιπόν η διαπίστωση ότι η Ευρώπη βρίσκεται πάλι σε σταυροδρόμι; Αυτό που εμπόδισαν οι ενδογενείς συνθήκες, ο εθνικισμός και οι ανιαρές πολιτικές ισορροπίες μεταξύ χωρών-μελών, το ενεργοποίησαν τελικά οι εξωγενείς παράγοντες που έχουν ήδη διαμορφωθεί την τελευταία πενταετία ή τελούν υπό διαμόρφωση. Κύριοι χορηγοί: Ρωσία, ΗΠΑ, Κίνα. Η σύρραξη στην Ουκρανία αφύπνισε την Ε.Ε. Η ενεργειακή κρίση, η άμεση ανάγκη για εναλλακτικές πηγές εφοδιασμού, η εκτόξευση τιμών με επιπτώσεις στον πληθωρισμό και η γεωπολιτική αβεβαιότητα αποτέλεσαν «ξυπνητήρι» διαρκείας. Οι μέρες της φθηνής ενέργειας από τη Ρωσία, που ουσιαστικά ήταν μια γενναία επιδότηση προς τη γερμανική οικονομία πρωτίστως, τελείωσαν. Μαζί τελείωσαν και οι ευνοϊκές τιμές πετρελαίου και κυρίως φυσικού αερίου για τους άλλους Ευρωπαίους εταίρους. Η πολιτική καχυποψία επέστρεψε, όπως και ο στρατιωτικός ανταγωνισμός.
Ο Πούτιν έβαλε τέλος στην ευρωπαϊκή εθελοτυφλία. Η Ευρώπη είναι και πάλι διαιρεμένη σε δυτική και ανατολική. Η αγορά, από την άλλη, που απεχθάνεται τα κενά, με μια σχετική καθυστέρηση ανάγκασε την Ε.Ε. να αναδιατάξει την ενεργειακή της πολιτική, στρεφόμενη προς τις ΗΠΑ, με υψηλότερο κόστος, αλλά πιο αξιόπιστες πηγές εφοδιασμού. Οι επιπτώσεις του αμερικανικού παράγοντα όμως δεν σταματούν εδώ. Η διοίκηση Μπάιντεν συνέχισε την πολιτική κινήτρων του Τραμπ για επαναπατρισμό (on-shoring) εταιρειών αμερικανικών συμφερόντων που λειτουργούσαν σε Ευρώπη και Κίνα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη μελλοντική παραγωγική δομή της Ευρώπης. Ταυτόχρονα, εξαγγελίες για εισαγωγή δασμών σε ευρωπαϊκά προϊόντα υψηλής αξίας (luxury items), η υπόσχεση για μειώσεις στη φορολογία των επιχειρήσεων στις ΗΠΑ και η προβλεπόμενη εξασθένηση του δολαρίου συνθέτουν τη «σκληρή αγάπη» (tough love) που προσφέρει η Αμερική στους Ευρωπαίους συμμάχους της.
Η διαφαινόμενη νέα κυβέρνηση Τραμπ είναι επίσης αποφασισμένη να απαιτήσει από την Ευρώπη να σηκώσει το κόστος της άμυνάς της. Η αμυντική απεξάρτηση της Γηραιάς Ηπείρου θα αποτελέσει ορόσημο σχετικής αυτονομίας τόσο σε θέματα ασφάλειας όσο και σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Για πρώτη φορά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Γερμανία υιοθετεί πολιτική εθελοντικής στρατιωτικής θητείας, ενώ οι χώρες της Σκανδιναβίας και της Βαλτικής προγραμματίζουν τη θέσπιση υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας. Το ΝΑΤΟ επισπεύδει την υλοποίηση σχεδίου για ενίσχυση της Στρατηγικής Εφεδρικής Δύναμης (Strategic Reserve Force).
Οι προκλήσεις από την Κίνα είναι ακόμη μεγαλύτερες γιατί θα επηρεάσουν μακροπρόθεσμα μια σειρά από οικονομικές, παραγωγικές και εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες. Η Κίνα προσφέρει συνθήκες ανταγωνισμού τιμών, και στο άμεσο μέλλον ανταγωνισμού ποιότητας σε όλες ανεξαιρέτως τις κατηγορίες προϊόντων, από χαμηλής αξίας μέχρι υψηλής τεχνολογίας. Ηδη έχει αρχίσει να επενδύει στοχευμένα σε Ευρώπη (όπως και σε Αμερική), ώστε να παρακάμψει τους δασμούς, τις κυρώσεις και τους αποκλεισμούς που της έχουν επιβάλει. Η Ευρώπη έχει ακόμη την επιλογή αν όχι να επιβάλει, τουλάχιστον να επηρεάσει την κατανομή των κινεζικών επενδύσεων και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων προς το κοινό όφελος της Ενωσης.
Η αδράνεια της Ενωσης να διαπραγματευθεί την κινεζική επέλαση ως ενιαία οικονομική οντότητα (όπως η Αμερική) θα λειτουργήσει πολλαπλασιαστικά τόσο για τις θετικές όσο και για τις αρνητικές πτυχές του υπάρχοντος παραγωγικού μοντέλου της Ε.Ε. Συναινούν με αυτή την προοπτική οι 16 χώρες που βρίσκονται κάτω από το μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ε.Ε.;
Υστερα από τριάντα και πλέον χρόνια το οικοδόμημα στέκεται όρθιο, αλλά η «οικοδομή» ποτέ δεν ολοκληρώθηκε.
Με αυτά τα δεδομένα καθίσταται προφανές ότι η Ε.Ε. έχει υπερβεί τα επιτρεπτά όρια ενηλικίωσής της. Της προσφέρεται μια νέα ευκαιρία που δεν δικαιούται να χάσει. Οι τεκτονικές αλλαγές της τελευταίας πενταετίας έχουν κάνει τις επιλογές της μονόδρομο.
Η ενηλικίωση της Ενωσης απαιτεί και προϋποθέτει α) ενιαία πολιτική στην άμυνα, στην ασφάλεια, στην ενέργεια, στο περιβάλλον, β) ανάκτηση του ηθικού της πλεονεκτήματος απέναντι στις φωνές αυταρχισμού, προστατευτισμού, αλαζονείας και εκμετάλλευσης που ακούγονται από Αμερική, Ρωσία και Κίνα, γ) σχετική ομογενοποίηση του κοινωνικού κράτους με πολιτικές επιδοτήσεων, κινήτρων και μεταφοράς πόρων που μέχρι τώρα είχαν χρησιμοποιηθεί ως επί το πλείστον για την ενίσχυση του πρωτογενούς τομέα και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, δ) αναθεώρηση του ρυθμιστικού πλαισίου που θέτει προσκόμματα στην έρευνα και την καινοτομία, με αποτέλεσμα η Ε.Ε. να υστερεί έναντι των ΗΠΑ και της Κίνας, και ε) ανάδειξη μιας πολιτικής ηγεσίας με εκλογική νομιμοποίηση που θα έχει το κύρος και την αξιοπιστία να προβάλει μια ενιαία βούληση σε όλους τους βασικούς τομείς, όπως το κάνουν οι ηγέτες της Αμερικής, της Κίνας και της Ρωσίας.
Τέλος, η Ευρώπη πρέπει σε μεσομακροπρόθεσμο ορίζοντα να αναδιατάξει το παραγωγικό της μοντέλο όχι σε επίπεδο χωρών-μελών, αλλά σε επίπεδο Ενωσης. Μια οικονομική ένωση και κοινή αγορά όπου οι μισοί παράγουν και οι άλλοι μισοί καταναλώνουν εκπέμπει μια παρωχημένη οικονομική αντίληψη άλλων εποχών. Αν η λογική αυτή διατηρηθεί, η εισοδηματική ανισότητα μεταξύ των χωρών-μελών θα διευρυνθεί, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δημοσιονομική σταθερότητα της Ε.Ε. αλλά και την ποιότητα της ισοπολιτείας και του επιπέδου διαβίωσης των πολιτών της.
Οπως αναφωνεί ο ήρωας της ταινίας «Black Knight», «είτε εκμεταλλεύεσαι την ευκαιρία και γίνεσαι ήρωας, είτε αργά ή γρήγορα θα δεις τον εαυτό σου να γίνεται ασήμαντος». Ελπίζω να μη θέλει αυτή τη μοίρα η Ενωμένη Ευρώπη για τον εαυτό της.
Ο κ. Γιώργος Στούμπος διετέλεσε καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και στέλεχος της Τράπεζας της Ελλάδος.
