Η μετανάστευση αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της Ιστορίας των Ελλήνων, αλλά τα τελευταία χρόνια έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις. Σύμφωνα με την εκτίμηση του ΟΗΕ, το 2023 η Ελλάδα κατατάχθηκε 11η παγκοσμίως στη μετανάστευση στο εξωτερικό, 2η στην Ευρώπη μετά την εμπόλεμη Ουκρανία και 1η στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Αν λάβουμε υπόψη τους πληθυσμούς των χωρών, η Ελλάδα βρίσκεται στην πρώτη τριάδα παγκοσμίως. Το γεγονός ότι αυτή η διαρροή ανθρώπινου κεφαλαίου συνεχίζεται 15 χρόνια μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης προκαλεί έντονο προβληματισμό. Γιατί οι Ελληνες επιλέγουν να φύγουν;
Οι αιτίες που ωθούν τους Ελληνες στη μετανάστευση είναι πολυδιάστατες. Η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 οδήγησε σε μαζικές απολύσεις, μειώσεις μισθών και αύξηση της ανεργίας. Οι ευκαιρίες για επαγγελματική εξέλιξη περιορίστηκαν δραματικά, ειδικά για τους νέους και τους ειδικευμένους επαγγελματίες που βρέθηκαν να δουλεύουν σε θέσεις κατώτερες των προσόντων τους ή χωρίς καθόλου προοπτική εξέλιξης.
Πέραν της οικονομικής ανασφάλειας, οι νέοι συχνά φεύγουν λόγω της έλλειψης αξιοκρατίας και της διαφθοράς που επικρατεί στη χώρα. Το φαινόμενο της «φυγής εγκεφάλων» («brain drain») είναι χαρακτηριστικό, καθώς οι νέοι επιστήμονες, γιατροί, μηχανικοί και επαγγελματίες αναζητούν σε άλλες χώρες όχι μόνο καλύτερες οικονομικές απολαβές, αλλά και αξιοκρατία και σεβασμό στην εργασία τους.
Η επιστροφή στην Ελλάδα για όσους έχουν μεταναστεύσει αποδεικνύεται δύσκολη υπόθεση. Παρά τη σταθεροποίηση της οικονομίας σε κάποιο βαθμό, οι συνθήκες που οδήγησαν στη μαζική μετανάστευση παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αμετάβλητες. Η ανεργία, αν και μειωμένη σε σχέση με τα πρώτα χρόνια της κρίσης, παραμένει υψηλή, ενώ οι μισθοί, καθώς και οι συνθήκες εργασίας, δεν είναι ανταγωνιστικοί σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Επιπλέον, οι νέοι που έχουν ενσωματωθεί σε ξένες κοινωνίες, έχουν αναπτύξει δίκτυα και έχουν δημιουργήσει οικογένειες δυσκολεύονται να επιστρέψουν σε ένα περιβάλλον που θεωρούν ασταθές και ανασφαλές. Το κοινωνικό και επαγγελματικό κεφάλαιο που έχουν επενδύσει στο εξωτερικό δεν μπορεί εύκολα να μεταφερθεί πίσω στην Ελλάδα.
Η συνεχής έξοδος του ανθρώπινου κεφαλαίου έχει σοβαρές συνέπειες για την ελληνική οικονομία και κοινωνία. Η απώλεια ειδικευμένου εργατικού δυναμικού περιορίζει την ανάπτυξη και καινοτομία στη χώρα, ενώ η μείωση του ενεργού πληθυσμού αυξάνει την πίεση στο ασφαλιστικό σύστημα και δυσχεραίνει την οικονομική ανάκαμψη.
Επιπλέον, η απομάκρυνση των νέων από τη χώρα οδηγεί σε γήρανση του πληθυσμού, μειώνοντας τη δυναμική της κοινωνίας και επιδεινώνοντας το δημογραφικό πρόβλημα. Η Ελλάδα αντιμετωπίζει ήδη σημαντική μείωση των γεννήσεων, γεγονός που σε συνδυασμό με τη μετανάστευση υπονομεύει τη μελλοντική βιωσιμότητα της κοινωνίας.
Η αδυναμία της Ελλάδας να αναστρέψει τη μεταναστευτική τάση οφείλεται κυρίως στην αποτυχία να βελτιωθούν ουσιαστικά οι παράγοντες που την προκαλούν. Η γραφειοκρατία, η έλλειψη διαρθρωτικών αλλαγών στην οικονομία και οι περιορισμένες ευκαιρίες για νεοεισερχόμενους στην αγορά εργασίας δημιουργούν ένα κλίμα αποθαρρυντικό για την επιστροφή των μεταναστών. Παράλληλα, οι Ελληνες που ζουν στο εξωτερικό βρίσκουν ευκαιρίες και συνθήκες που δύσκολα θα βρουν στην Ελλάδα. Η αίσθηση ότι το μέλλον τους μπορεί να είναι καλύτερο μακριά από την πατρίδα συντηρεί την απόφασή τους να παραμείνουν εκτός συνόρων.
Η αναστροφή του φαινομένου της μαζικής μετανάστευσης των Ελλήνων απαιτεί μια πολυδιάστατη προσέγγιση, η οποία θα στοχεύει τόσο στην αντιμετώπιση των αιτιών της φυγής όσο και στη δημιουργία κινήτρων για την επιστροφή αυτών που έχουν ήδη μεταναστεύσει. Πώς θα γίνει αυτό όμως;
1. Δημιουργία οικονομικών κινήτρων. Η βελτίωση της οικονομίας μέσω επενδύσεων, κυρίως σε καινοτόμους τομείς όπως η τεχνολογία, η ενέργεια και η πράσινη ανάπτυξη, θα μπορούσε να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας. Παράλληλα, η στήριξη της επιχειρηματικότητας με τη μείωση της φορολογίας και την παροχή χρηματοδοτικών εργαλείων για νεοφυείς επιχειρήσεις θα μπορούσε να ενισχύσει τις ευκαιρίες απασχόλησης για τους νέους και τους ειδικευμένους επαγγελματίες.
2. Ενίσχυση της αξιοκρατίας και της διαφάνειας. Η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στον δημόσιο τομέα και η προώθηση της αξιοκρατίας σε όλες τις βαθμίδες της δημόσιας και της ιδιωτικής ζωής είναι ζωτικής σημασίας. Διαρθρωτικές αλλαγές που θα περιορίσουν τη γραφειοκρατία και τη διαφθορά, όπως η ηλεκτρονική διακυβέρνηση και η βελτίωση του δικαστικού συστήματος, μπορούν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον όπου οι πολίτες θα αισθάνονται ότι ανταμείβονται οι ικανότητές τους.
3. Επαναπατρισμός ταλέντων. Η δημιουργία προγραμμάτων που θα παρέχουν κίνητρα για τον επαναπατρισμό Ελλήνων επαγγελματιών και επιστημόνων από το εξωτερικό είναι καίριας σημασίας. Αυτά τα προγράμματα θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν φορολογικές απαλλαγές για τα πρώτα χρόνια της επιστροφής, επιδοτήσεις για την έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας, καθώς και προγράμματα που διευκολύνουν την επανένταξη στην ελληνική αγορά εργασίας.
4. Ενίσχυση της παιδείας και της κατάρτισης. Η αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος ώστε να προετοιμάζει τους νέους για τις προκλήσεις της σύγχρονης αγοράς εργασίας είναι θεμελιώδης. Αυτό περιλαμβάνει τόσο την προώθηση των δεξιοτήτων που απαιτούνται στις νέες τεχνολογίες όσο και τη σύνδεση των πανεπιστημίων με την αγορά εργασίας, μέσω προγραμμάτων πρακτικής άσκησης και συνεργασιών με τον ιδιωτικό τομέα.
5. Βελτίωση της ποιότητας ζωής. Η ενίσχυση των κοινωνικών υποδομών, όπως η υγεία, η παιδεία και οι κοινωνικές υπηρεσίες, είναι απαραίτητη για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στη χώρα. Η δημιουργία ενός περιβάλλοντος όπου οι πολίτες αισθάνονται ασφαλείς και ευχαριστημένοι μπορεί να μειώσει την επιθυμία για μετανάστευση.
6. Προώθηση της καινοτομίας και της έρευνας. Η επένδυση στην έρευνα και την καινοτομία, καθώς και η στήριξη της συνεργασίας μεταξύ πανεπιστημίων, ερευνητικών κέντρων και ιδιωτικών επιχειρήσεων, θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για την Ελλάδα, καθιστώντας την πόλο έλξης για νέους επιστήμονες και επιχειρηματίες.
7. Ενθάρρυνση της διεθνούς συνεργασίας. Η δημιουργία ευκαιριών για διεθνή συνεργασία και ανταλλαγές, τόσο για επαγγελματίες όσο και για φοιτητές, θα μπορούσε να βοηθήσει στη δικτύωση και στην απόκτηση πολύτιμων εμπειριών που θα ήταν δυνατόν να αξιοποιηθούν εντός Ελλάδας. Η αντιστροφή του κύματος μετανάστευσης δεν είναι εύκολη υπόθεση και απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες σε πολλά επίπεδα. Χρειάζεται ένα μακροπρόθεσμο στρατηγικό σχέδιο που θα στοχεύει στη δημιουργία ενός βιώσιμου περιβάλλοντος ανάπτυξης, όπου οι Ελληνες θα έχουν κίνητρα να παραμείνουν ή να επιστρέψουν, και να συμβάλουν στην οικονομική και κοινωνική αναγέννηση της χώρας.
*Ο κ. Νικόλαος Δεληγιάννης είναι ιατρός οφθαλμίατρος.
