Υστερα από εκατοντάδες συσκέψεις, χιλιάδες ώρες διαπραγματεύσεων, δεκάδες δηλώσεις στήριξης από αξιωματούχους Ελληνες, Ευρωπαίους, Αμερικανούς και Ισραηλινούς και μία τουλάχιστον συνάντηση κορυφής Αθήνας – Λευκωσίας για το θέμα, το μέλλον της ηλεκτρικής διασύνδεσης Κρήτης – Κύπρου είναι ακόμη θολό. Ενα έργο προϋπολογισμού 1,94 δισ. ευρώ (και με ακόμη μεγαλύτερη άυλη αξία λένε κάποιοι) είναι ακόμη μετέωρο, ένα εκκρεμές το οποίο από το καλοκαίρι του 2022 ταλαντώνεται μεταξύ της επιτυχίας και του φιάσκου. Οικονομικά λόμπι και πολιτικές σκοπιμότητες, διαπραγματεύσεις με όρους «φρονίμων» και «άτακτων» παιδιών που θα πρέπει να συνετιστούν σηκώνοντας το δάχτυλο σε κοινή θέα, κινδυνολογίες, τελεσίγραφα και απειλές, οδήγησαν στον εκτροχιασμό της μεγάλης υποθαλάσσιας διασύνδεσης που οραματίστηκε εδώ και περίπου 14 χρόνια ο Κύπριος επιχειρηματίας Νάσος Κτωρίδης.
Ενα δύσκολο έργο
Το μεγαλεπήβολο αυτό πρότζεκτ ηλεκτρικής διασύνδεσης Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ, εκτιμώμενου προϋπολογισμού 2,4 δισ., γνωστό ως EuroAsia Interconnector, αφορούσε την πόντιση ηλεκτρικού καλωδίου συνολικού μήκους 1.208 χλμ. και δυναμικότητας σε πλήρη ανάπτυξη μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας 2 GW, καθώς και την κατασκευή σταθμών μετατροπής στην ξηρά, σε Κύπρο και Κρήτη. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη και βαθύτερη (έως 3.000 μέτρα) διασύνδεση υψηλής τάσης συνεχούς ρεύματος στον κόσμο.
Η υλοποίησή της συνδέθηκε με τον τερματισμό της ενεργειακής απομόνωσης της Κύπρου (είναι το μοναδικό μη διασυνδεδεμένο ηλεκτρικά κράτος-μέλος της Ε.Ε.) και τη δημιουργία μιας πράσινης λεωφόρου που θα συνδέει την Ευρώπη με τη Μέση Ανατολή μέσω του Ισραήλ και σε επόμενη φάση και με την Ασία, ενισχύοντας τον ρόλο των τριών χωρών στην ευαίσθητη γεωπολιτικά περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και για την Ελλάδα επιπλέον τη στρατηγική της στόχευση για τη μετατροπή της σε εξαγωγέα πράσινης ενέργειας.
Η Ε.Ε. το έχει συμπεριλάβει και στις 5 λίστες έργων κοινού ενδιαφέροντος (PCI) από το 2013. Για το πιο ώριμο αδειοδοτικά τμήμα Κρήτης – Κύπρου, μήκους 890 χλμ., συνολικού προϋπολογισμού 1,94 δισ. ευρώ, ενέκρινε μια από τις υψηλότερες χρηματοδοτήσεις για τέτοιου είδους έργα, ύψους 657 εκατ. ευρώ από το Ταμείο Συνδέοντας την Ευρώπη.
Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί, γιατί έχει τη σημασία του για το ιστορικό των παλινωδιών που συνοδεύουν την εμβληματική διασύνδεση, ότι για να χαρακτηριστεί ένα έργο PCI θα πρέπει να έχει σημαντικά οφέλη για τουλάχιστον δύο κράτη-μέλη, να συμβάλει στην ανάπτυξη της αγοράς και λειτουργίας του ανταγωνισμού, να προάγει την ασφαλή τροφοδότηση και τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου. Αυτό σημαίνει ότι η Ε.Ε. αξιολόγησε την ωφελιμότητα του έργου και για τα δύο κράτη- μέλη (Ελλάδα – Κύπρος) όταν ενέκρινε τη χορηγία των 657 εκατ. ευρώ, την οποία τελευταία και μέχρι τη συνάντηση Μητσοτάκη – Χριστοδουλίδη αμφισβητούσε η Κύπρος, παρότι τον Οκτώβριο του 2022 πανηγυρικά ανακοίνωσε την έναρξη λειτουργίας του έργου σε μια λαμπρή τελετή στο προεδρικό μέγαρο στη Λευκωσία, με την παρουσία του τότε προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας Νίκου Αναστασιάδη, της Ευρωπαίας επιτρόπου Κάντρι Σίμσον και του Ελληνα τότε υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Κώστα Σκρέκα.
Δώδεκα χρόνια μετά την αρχική του σύλληψη, το μεγαλεπήβολο σχέδιο έδειχνε να μπαίνει σε ράγες υλοποίησης. Στην ομαλή κατά τα άλλα μέχρι τότε πορεία του, λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 2023 άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα σύννεφα. Ο τότε φορέας υλοποίησης του έργου, EuroAsia Interconnector, δεν είχε καταφέρει να διασφαλίσει την απαραίτητη χρηματοδότηση, ενώ «έτρεχαν» οι συμβατικές ημερομηνίες για την κατασκευή του καλωδίου, έργο που είχε ανατεθεί στη γαλλική Nexans έναντι τιμήματος 1,4 δισ. ευρώ. Η ΕΤΕπ είχε απορρίψει το αίτημα της EuroAsia για χρηματοδότηση ύψους 500 εκατ. ευρώ, που θεωρείτο «κλειδί» για τη διασφάλιση της πλήρους χρηματοδότησης του έργου. Η μελέτη αξιολόγησης της ΕΤΕπ πρόκρινε ως καταλληλότερο μοντέλο για την Κύπρο την εγκατάσταση μπαταριών αποθήκευσης και ΑΠΕ έναντι του καλωδίου. Η ΕΤΕπ φέρεται πάντως να είχε αμφισβητήσει και την αξιοπιστία της διαχειρίστριας εταιρείας και τη δυνατότητά της να αναλάβει την κατασκευή και λειτουργία ενός τέτοιου μεγέθους και πολυπλοκότητας έργου, αξιολογώντας την οικονομική της επιφάνεια και εμπειρία.
Τα πρώτα σύννεφα
Λίγους μήνες αργότερα άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα σύννεφα και το καλοκαίρι του 2023 το έργο βρέθηκε κυριολεκτικά στον αέρα, καθώς «έτρεχαν» οι συμβατικές προθεσμίες για την κατασκευή του και ήταν ορατός ο κίνδυνος απώλειας της κοινοτικής χρηματοδότησης. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 2023 τα πράγματα έφτασαν στο σημείο «μηδέν», καθώς η EuroAsia Interconnector αθέτησε την υποχρέωσή της για πληρωμή 50 εκατ. ευρώ, που ήταν το ποσό της προκαταβολής προς τη Nexans. Στο σημείο αυτό, η αντικατάσταση του προηγούμενου φορέα υλοποίησης από τον ΑΔΜΗΕ, που από το 2021 είχε αναλάβει ρόλο τεχνικού συμβούλου στο έργο και διέθετε όλα τα απαραίτητα οικονομικά και τεχνικά εχέγγυα για την υλοποίησή του, εμφανίστηκε ως λύση ανάγκης για τη διάσωση του πρότζεκτ. Στις 6 Οκτωβρίου 2023 η EuroAsia και ο ΑΔΜΗΕ ανακοίνωσαν τη συμφωνία για τον ορισμό του ΑΔΜΗΕ ως φορέα υλοποίησης και Project Promoter της ηλεκτρικής διασύνδεσης, που αποτέλεσε προϊόν επαφών και διαβουλεύσεων με τις κυβερνήσεις και τις ρυθμιστικές αρχές ενέργειας των εμπλεκόμενων χωρών και την Ε.Ε.
Η συμφωνία αυτή, που κοινοποιήθηκε σε όλες τις εμπλεκόμενες Αρχές, έθετε τις βάσεις για την επανεκκίνηση και έγκαιρη ολοκλήρωση του σχεδίου. Ο ΑΔΜΗΕ παρέλαβε από τη EuroΑsia έναντι 48 εκατ. ευρώ τα περιουσιακά στοιχεία της εταιρείας, τις συμβάσεις που είχε υπογράψει η EuroΑsia με τη Nexans για την κατασκευή του υποβρυχίου καλωδίου και με τη Siemens για τους σταθμούς μετατροπής, όπως επίσης και αυτές για την ευρωπαϊκή χρηματοδότηση των 657 εκατ. ευρώ.
Με τη βεβαιότητα ότι τα εμπόδια για τη διασφάλιση της πλήρους χρηματοδότησης θα αρθούν, ο ΑΔΜΗΕ έλαβε τον Δεκέμβριο το ποσό των 55,2 εκατ. ευρώ ως προχρηματοδότηση για το έργο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, και κατέβαλε την εκκρεμή δόση στη Nexans για να ξεκινήσει η κατασκευή του καλωδίου και με την είσπραξη επιπλέον 109,2 εκατ. ευρώ τον Ιανουάριο 2024 η συνολική προχρηματοδότηση έφτασε τα 164,5 εκατ. ευρώ, ποσό που αποτελεί το 25% της συνολικής επιχορήγησης.
Σε εκκρεμότητα οι κρίσιμες αποφάσεις για τον επιμερισμό του κόστους μεταξύ των δύο χωρών και του γεωπολιτικού ρίσκου.
Ο ΑΔΜΗΕ είχε στηρίξει την αισιοδοξία του για την ομαλή πορεία του έργου, πρωτίστως στις προφορικές εγγυήσεις που έλαβε από την Κυπριακή Δημοκρατία για τη στήριξή του, καθώς στο ρυθμιστικό πλαίσιο που είχε εγκρίνει η ΡΑΕΚ με απόφασή της το καλοκαίρι του 2023, υπήρχαν «γκρίζα» σημεία που έπρεπε να αποσαφηνιστούν με τρόπο που θα διασφαλιζόταν η βιωσιμότητα του πρότζεκτ για να ανοίξει ο δρόμος για την επίλυση του χρηματοδοτικού.
Τα τρία «αγκάθια»
Τρία ήταν τα ζητήματα που ο ΑΔΜΗΕ πιεστικά ζητούσε να διευθετηθούν, αφού «έτρεχαν» οι προθεσμίες για τις συμβατικές υποχρεώσεις. Η απόφαση της ΡΑΕΚ ανέφερε ότι η ανάκτηση του 63% του κόστους που αναλογεί στην Κύπρο βάσει της συμφωνίας για τον διασυνοριακό επιμερισμό μεταξύ των δύο χωρών (37% στην Ελλάδα) θα αρχίσει να ανακτάται με την έναρξη λειτουργίας του. Η διασυνοριακή κατανομή κόστους (Cross-Border Cost Allocation, CBCA) ωστόσο, προβλέπει ότι η ΡΑΕΚ θα πρέπει να αποφασίσει από ποια στιγμή της κατασκευαστικής περιόδου θα αρχίσει να ανακτάται, με τον ΑΔΜΗΕ να ζητάει ανάκτηση με την έναρξη, κάτι που η ελληνική Αρχή (ΡΑΑΕΥ) ενέκρινε με απόφασή της.
Το δεύτερο σημείο τριβής ήταν το κόστος του γεωπολιτικού ρίσκου. Ποιος θα αναλάβει δηλαδή το κόστος των δαπανών που θα έχουν γίνει στην περίπτωση που το έργο σταματήσει για λόγους που δεν ελέγχονται από τον φορέα υλοποίησης.
Η απόφαση της ΡΑΕΚ ανέφερε ότι «ενδέχεται» το κόστος αυτό να ανακτηθεί από τους καταναλωτές, με τον ΑΔΜΗΕ να ζητάει να φύγει το «ενδέχεται» και να οριστεί ρητά η ανάκτησή του.
Το τρίτο ζήτημα αφορούσε την κάλυψη ενός κενού 100 εκατ. ευρώ που προέκυψε από την αντίστοιχου ποσού χρηματοδότηση που είχε διασφαλίσει η Κυπριακή Δημοκρατία ως επιχορήγηση για το έργο από κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης, τα οποία όμως στη συνέχεια διαπιστώθηκε ότι βάσει του ευρωπαϊκού πλαισίου δεν μπορούσαν να κατευθυνθούν στο έργο. ΡΑΑΕΥ και ΡΑΕΚ τροποποίησαν το CBCA, περιορίζοντας το συνολικό ποσό επιχορήγησης στα 657 εκατ. ευρώ από τα αρχικά 757 εκατ. που προβλέπονταν και παράλληλα ξεκίνησε μια διαπραγμάτευση για τη συμμετοχή της Κύπρου με 100 εκατ. ευρώ στο μετοχικό κεφάλαιο του Great Sea Interconnector, όπως μετονομάστηκε η εταιρεία ειδικού σκοπού υλοποίησης.
Και ενώ το υπουργικό συμβούλιο της Κύπρου πήρε απόφαση για μετοχική συμμετοχή, η υλοποίησή της συνδέθηκε στη συνέχεια με αιρέσεις για την ωφελιμότητα του έργου. Στις 2 Απριλίου και εν μέσω πυρετωδών διαπραγματεύσεων, με την ένταση μεταξύ των δύο πλευρών να έχει πιάσει «κόκκινο», ο υπουργός Ενέργειας της Κύπρου κ. Παπαναστασίου με επιστολή του ζήτησε από τον ΑΔΜΗΕ νέα μελέτη κόστους – οφέλους. Είχε προηγηθεί μέσα στον Νοέμβριο απόφαση της ΡΑΕΚ που επέκτεινε τον χρόνο αποπληρωμής του έργου από τα 25 στα 35 χρόνια, στέλνοντας ένα πρώτο σήμα της νέας οπτικής που η κυπριακή πλευρά έβλεπε το έργο. Ο ΑΔΜΗΕ προχώρησε στη μελέτη κόστους – οφέλους, την παρέδωσε στις αρχές της Κύπρου, οι οποίες όμως και πάλι εξέφρασαν επιφύλαξη να αποφασίσουν, αφού την αξιολογήσει ανεξάρτητος εκτιμητής, που δεν έχει επιλεγεί μέχρι σήμερα. Η μελέτη στάλθηκε τελικά προς αξιολόγηση στην ΕΤΕπ και αναμένεται η απόφασή της. Στο μεταξύ ο ΑΔΜΗΕ έχει προχωρήσει σε αναζήτηση επενδυτών και έχει υπογράψει μνημόνια με ισραηλινό fund, το κρατικό ταμείο των ΗΠΑ DFC και τη γαλλική εταιρεία Meridian που ενδιαφέρονται να μπουν στο έργο, υπό την προϋπόθεση της διασφάλισης της βιωσιμότητά του.
Οι πιέσεις της Nexans
Υπό την ασφυκτική πίεση και των προθεσμιών αποπληρωμής δόσεων προς τη Nexans, oι τόνοι στις διαπραγματεύσεις ανεβαίνουν, αρχίζουν να φτάνουν τα πρώτα τελεσίγραφα για αναστολή των εργασιών, ενώ ο ΑΔΜΗΕ έχει καταβάλει ήδη μέσα στο 2024 περί τα 50 εκατ. ευρώ από τα συνολικά 196 εκατ. που θα πρέπει να καταβάλει, χωρίς να διαφαίνεται φως στον ορίζοντα των διαπραγματεύσεων. Τα τελεσίγραφα της Νexans για παύση εργασιών παραγωγής του καλωδίου, που ο ΑΔΜΗΕ φαίνεται να χρησιμοποιεί και ως ένα εργαλείο πίεσης, δεν πτοούν την κυπριακή πλευρά, η οποία ακολουθεί την τακτική ένα βήμα μπρος, δύο πίσω. Στην Κύπρο γνωρίζουν ότι η Nexans δεν είναι εύκολο να σταματήσει ένα έργο που αποτελεί πάνω από το 20% του ανεκτέλεστου υπολοίπου της και αποτελεί βαρόμετρο για τη μετοχή της. Στις 2 Ιουλίου εκδόθηκε η πολυαναμενόμενη απόφαση της ΡΑΕΚ, χωρίς την τροποποίηση των επίμαχων ζητημάτων. Η απόφαση αυτή αφύπνισε την πολιτική ηγεσία της Ελλάδας, που έδειχνε μέχρι τότε να είχε επαναπαυθεί σε μια εικόνα θετικής τροπής των πραγμάτων που μετέφερε ο ΑΔΜΗΕ. Στις 3 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε μια σύσκεψη στο Μαξίμου όπου και αποφασίστηκε οι διαπραγματεύσεις να περάσουν σε πολιτικό επίπεδο, με τον αρμόδιο υπουργό Ενέργειας Θόδωρο Σκυλακάκη να αναλαμβάνει τα ηνία. «Ο Ιούλιος ήταν μια μεγάλη έκπληξη», παραδέχονται σήμερα αρμόδια κυβερνητικά στελέχη, υπονοώντας ότι δεν είχαν ολόκληρη την εικόνα της κατάστασης μέχρι τότε. «Δεν είχε γίνει κατανοητό σε όλο το σύστημα της Κύπρου, ότι το έργο δεν αφορά έναν επενδυτή, ότι πίσω από τον ΑΔΜΗΕ είναι η Ελλάδα και ο Ελληνας καταναλωτής», αφήνοντας να εννοηθεί ότι ισχυρά συμφέροντα καλλιέργησαν στην Κύπρο τον φόβο του ιδιώτη επενδυτή, πατώντας και πάνω σε «χαρακτηρολογικές συμπεριφορές» –όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά– φωτογραφίζοντας τον επικεφαλής του ΑΔΜΗΕ Μάνο Μανουσάκη.
Οι συγκρούσεις στην Κύπρο
Είναι αλήθεια ότι όλο αυτό το διάστημα δεν έλειψαν οι ορατές και μη ορατές επιχειρηματικές συγκρούσεις στην Κύπρο. Στις πολλές επιτροπές της Βουλής που απασχόλησε το πρότζεκτ, για παράδειγμα οι εκπρόσωποι των ΑΠΕ εξέφρασαν ανοιχτά τη διαφωνία τους με το έργο. Δεν είναι δυνατόν, είπαν, η ενεργειακή ασφάλεια της Κύπρου να εξαρτάται από μια ιδιωτική εταιρεία, όπως ο ΑΔΜΗΕ και δεν έκρυψαν την ανησυχία τους για τα συμφέροντά τους. Αν το πλεόνασμα ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας διοχετεύεται στην Κύπρο, οι δικές μας εταιρείες ΑΠΕ θα χρεοκοπήσουν, τόνισαν. Η επισφαλής σε περιόδους αιχμής, όπως φέτος το καλοκαίρι με τα απανωτά μπλακ άουτ, ηλεκτροδότηση της Κύπρου στηρίζεται σήμερα σε πετρελαϊκές μονάδες και σε ΑΠΕ, οι οποίες πληρώνονται σχεδόν σε τριπλάσια τιμή σε σχέση με την Ελλάδα, επωφελούμενες την ενεργειακή απομόνωση του νησιού. Οι πιέσεις των επιχειρηματικών λόμπι προς την κυπριακή κυβέρνηση βρήκαν πρόσφορο έδαφος στην επιφυλακτικότητα της κοινής γνώμης απέναντι σε μεγαλεπήβολα σχέδια που κατέρρευσαν. Πιο πρόσφατη περίπτωση, η πλωτή μονάδα αποϋγροποίησης φυσικού αερίου στο Βασιλικό που κατέληξε σε «φιάσκο». Η υπόθεση διερευνάται από Ευρωπαίο εισαγγελέα, η Ε.Ε. ζητάει την επιστροφή 68 εκατ. ευρώ που δόθηκαν ως χορηγία και οι καταναλωτές πληρώνουν ένα έργο – φάντασμα.
Η αλλαγή κλίματος
Το κλίμα φάνηκε να έχει αναστραφεί μετά τη συνάντηση κορυφής στην Αθήνα την περασμένη Πέμπτη και τη δέσμευση του προέδρου της Κύπρου κ. Χριστοδουλίδη για τη μετοχική συμμετοχή της Κύπρου στο έργο με 100 εκατ. ευρώ. Η ΡΑΕΚ προχώρησε την Παρασκευή με απόφασή της στη ρύθμιση των δύο επίμαχων ζητημάτων, ήτοι έναρξης της ανάκτησης εξόδων από τον ΑΔΜΗΕ με την έναρξη της κατασκευής το 2025 μέχρι και το 2029, έναντι 25 εκατ. ευρώ τον χρόνο και την παράταση για 17 χρόνια της παραχώρησης προνομιακού ποσοστού απόδοσης κεφαλαίου, αντί για 12. Απομένουν για επόμενο στάδιο, αποφάσεις που αφορούν στον επιμερισμό 50%-50% μεταξύ των δύο χωρών του κόστους, του γεωπολιτικού ρίσκου και η τελική απόφαση της Κυπριακής Δημοκρατίας για μετοχική συμμετοχή, η οποία πάντως δεν συνδέεται πλέον με την αξιολόγηση της ωφελιμότητας του έργου.
