Καθώς η ουκρανική κρίση τείνει να προχωρήσει στην επόμενη φάση της και οι δύο πλευρές του Ατλαντικού ανακοινώνουν κυρώσεις κατά της Ρωσίας, γίνεται όλο και περισσότερο σαφές πως, έχοντας προσδεθεί στο άρμα των ΗΠΑ, η Ε.Ε. συντάσσεται με μια πολιτική αντίθετη προς τα οικονομικά συμφέροντά της. Με δεδομένη την ενεργειακή εξάρτησή της από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες, η Γηραιά Ηπειρος φαίνεται να είναι η μεγάλη χαμένη από αυτή την, κατά ορισμένους απροσδόκητη, αναμέτρηση της Ρωσίας με τη Δύση.
Ο αποκλεισμός του τραπεζικού συ- στήματος της Ρωσίας από το διεθνές σύστημα πληρωμών Swift θα μπορούσε να εκτοξεύσει τις τιμές αερίου.
Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, που δεν έχουν παρά ελάχιστους οικονομικούς και εμπορικούς δεσμούς με τη Ρωσία, η Ε.Ε. είναι στενά συνδεδεμένη οικονομικά με τον βόρειο γείτονά της και έχει πολλά να χάσει αν βαθύνει πραγματικά το ρήγμα στις σχέσεις με τη Μόσχα. Η τουλάχιστον αμφίθυμη στάση της όσον αφορά τον αποκλεισμό του τραπεζικού συστήματος της Ρωσίας από το διεθνές σύστημα πληρωμών Swift προδίδει την αγωνία πολλών χωρών-μελών της Ε.Ε. για το πόσο δύσκολες και προπαντός πόσο δαπανηρές μπορεί να γίνουν σε μια τέτοια περίπτωση οι πληρωμές του φυσικού αερίου. Η Ρωσία έχει επανειλημμένως τονίσει διά στόματος άλλοτε υψηλόβαθμων στελεχών του ενεργειακού κολοσσού της Gazprom και άλλοτε του ίδιου του Ρώσου προέδρου ότι είναι αξιόπιστος προμηθευτής φυσικού αερίου και ανταποκρίνεται πάντα στις συμβατικές υποχρεώσεις συμβολαίων που έχει συνάψει με την ευρωπαϊκή πελατεία της. Μια εκτόξευση όμως του κόστους των πληρωμών εξαιτίας του αποκλεισμού από το Swift θα μπορούσε να οδηγήσει σε εξαναγκαστική διακοπή των ροών φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, που αναζητάει απεγνωσμένα εναλλακτικούς προμηθευτές ενέργειας.
Εχει ήδη αυξήσει τις αγορές υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) από τις ΗΠΑ, που τώρα φαίνεται συμφέρον σε σύγκριση με τα ιλιγγιώδη ύψη στα οποία έχουν εκτοξευθεί οι τιμές του φυσικού αερίου στις ευρωπαϊκές αγορές. Εχει επίσης στραφεί σε άλλους προμηθευτές, όπως το Κατάρ και η Νορβηγία, που έχουν όμως με τον τρόπο τους καταστήσει σαφές ότι είναι από δύσκολο έως αδύνατο να αναπληρώσουν το ρωσικό αέριο αν αυτό στερέψει στους αγωγούς προς Ευρώπη. Πέραν των περιορισμένων εναλλακτικών της, άλλωστε, η Ε.Ε. έχει πρωτίστως κάθε λόγο να φοβάται μια περαιτέρω εκτόξευση των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, που θα μπορούσαν να δώσουν επικίνδυνη ώθηση στον ήδη ανησυχητικό πληθωρισμό. Με τον πληθωρισμό να βρίσκεται από τον Ιανουάριο στο 5,1% και τα αίτιά του, όπως το έμφραγμα στην εφοδιαστική αλυσίδα, να παραμένουν επί του παρόντος, η Ε.Ε. έχει κάθε λόγο να αγωνιά για τις εξελίξεις στην οικονομία της. Ηδη διαφαίνεται, άλλωστε, εντονότατος προβληματισμός για τις επόμενες κινήσεις της ΕΚΤ που, βλέποντας να επιταχύνεται ο πληθωρισμός, σχεδιάζει στροφή σε περιοριστική νομισματική πολιτική μετά τον επικείμενο τερματισμό του έκτακτου προγράμματος αγορών ομολόγων κατά της πανδημίας. Σκληροί «ιέρακες» στους κόλπους της, όπως ο Αυστριακός Ρόμπερτ Χόλτζμαν και ο Λιθουανός Γκεντιμίνας Σίμκους, τόνισαν μέσα στην εβδομάδα τον κίνδυνο του πληθωρισμού ζητώντας είτε ευθέως είτε διακριτικά αύξηση των επιτοκίων. Αλλά δεν λείπουν οι φωνές όσων προειδοποιούν για τον κίνδυνο καίριου λάθους που θα καθηλώσει την οικονομία της Ευρωζώνης.
Οι «27», ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Μόσχας
Επιβάλλοντας κυρώσεις στον βόρειο γείτονά της, η Ε.Ε. κινδυνεύει να χάσει μια σημαντική αγορά για τα προϊόντα της, καθώς οι οικονομικές σχέσεις της με τη Ρωσία είναι στενές και σε πολλά επίπεδα. Η Ρωσία είναι ο πέμπτος εμπορικός εταίρος της Ε.Ε., η οποία όμως είναι ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Ρωσίας. Τουλάχιστον στην παρούσα συγκυρία, η δυσαναλογία αυτή κάθε άλλο παρά προς όφελος της Ευρώπης λειτουργεί. Το 37% των εξαγωγών της Ρωσίας προορίζεται για τις χώρες της Ε.Ε. αλλά την ίδια στιγμή το 36% των εισαγωγών της Ρωσίας προέρχεται από την Ε.Ε. Η ρωσική αγορά αντιπροσωπεύει τουλάχιστον το 4% των εξαγωγών πολλών ευρωπαϊκών χωρών, είναι σημαντική αγορά για τα προϊόντα της Ολλανδίας και της Γερμανίας πρωτίστως, αλλά και για κάποια ελληνικά αγροτικά προϊόντα. Αυτό σημαίνει ότι σε περίπτωση που οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας πλήξουν το εμπόριο ανάμεσα στις δύο πλευρές, θα πληγούν οι εξαγωγές χωρών-μελών της Ε.Ε., με όσα αυτό συνεπάγεται για τα έσοδά τους και την ανάπτυξη των οικονομιών τους.
Οσον αφορά όσα εισάγει η Ε.Ε. από τη Ρωσία, οι κίνδυνοι είναι εξίσου σημαντικοί. Η Ρωσία είναι παγκόσμια δύναμη όχι μόνο στις εξαγωγές σιτηρών και καλαμποκιού, αλλά και βιομηχανικών μετάλλων, όπως το αλουμίνιο, το νικέλιο, ο χαλκός, η πλατίνα και το παλλάδιο. Ειδικότερα, αντιπροσωπεύει το 40% της παγκόσμιας παραγωγής παλλαδίου και το 30% της παραγωγής αλουμινίου και βρίσκεται έτσι στον κατάλογο της Κομισιόν ανάμεσα στους προμηθευτές κρίσιμων πρώτων υλών για την Ε.Ε. Σημειωτέον ότι η ευρωπαϊκή αεροναυπηγική βιομηχανία Airbus συγκαταλέγεται στην πελατεία των ρωσικών βιομηχανικών μετάλλων. Ενδεικτική του αντικτύπου που μπορεί να έχουν οι κυρώσεις στις άλλες οικονομίες ήταν η εκτόξευση της τάξεως του 3% που σημείωσαν οι τιμές του αλουμινίου στην αγορά εμπορευμάτων του Λονδίνου μόλις έγινε γνωστή η είδηση της εισβολής ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία. Την ίδια στιγμή εκτοξεύονταν κατά 5% οι τιμές των σιτηρών στις αγορές εμπορευμάτων ανά τον κόσμο, αντανακλώντας την ανησυχία για ενδεχόμενες ελλείψεις στην παγκόσμια αγορά.
Δεν είναι άλλωστε λίγα όσα διακυβεύονται στη Ρωσία για ζωτικούς κλάδους των ευρωπαϊκών οικονομιών, με τις ευρωπαϊκές πετρελαϊκές να έχουν μεγάλη έκθεση στη χώρα. Η βρετανική πολυεθνική ΒΡ κατέχει μερίδιο σχεδόν 1/5 στη μεγαλύτερη πετρελαϊκή της Ρωσίας, τη Rosneft, η προσφάτως εισηγμένη στο χρηματιστήριο του Λονδίνου Shell ελέγχει το 27,5% του σχεδίου φυσικού αερίου «Σαχαλίνη 2» της Gazprom και η ολλανδική Vitol έχει μερίδια στο σχέδιο εκμετάλλευσης των πετρελαίων της Αρκτικής από τη Rosneft. Ακόμη και οι τράπεζες ορισμένων ευρωπαϊκών χωρών έχουν σημαντική έκθεση στη Ρωσία, με κυριότερες εκείνες της Αυστρίας, της Ιταλίας και της Γαλλίας.
Η Ρωσία χρειάζεται την Ευρώπη, αλλά έχει ως καταφύγιο τις συνεργασίες με την Κίνα
Οι στενοί δεσμοί ανάμεσα στις ευρωπαϊκές οικονομίες και τη Ρωσία δεν ωφελούν βέβαια μόνο την ευρωπαϊκή πλευρά, αλλά στοιχειοθετούν αλληλεξάρτηση ιδιαίτερα σημαντική για τη Μόσχα. Δεδομένου ότι η Ευρώπη καλύπτει περίπου το 40% των εισαγωγών της σε φυσικό αέριο με το ρωσικό, τα έσοδα που καταλήγουν στα ταμεία του ρωσικού κράτους συντηρούν την οικονομία του. Κυρώσεις στον ενεργειακό κλάδο της Ρωσίας από πλευράς της Ε.Ε. ισοδυναμούν με ραγδαία πτώση των εσόδων της Μόσχας, γι’ αυτό και το Κρεμλίνο εμφανίζεται με κάθε τρόπο ως αξιόπιστος εταίρος της Ευρώπης και εγγυημένος προμηθευτής ενέργειας. Ηταν αποκαλυπτική η δήλωση στην οποία προέβη προ ημερών ο Γερμανός υπουργός Οικονομίας, Ρόμπερτ Χάμπεκ, όταν σχολιάζοντας την απόφαση του Βερολίνου να «παγώσει» τον αγωγό Nord Stream 2, έσπευσε να καθησυχάσει τους Γερμανούς τονίζοντας πως έχουν προηγηθεί και άλλες κρίσεις αλλά δεν έπληξαν τις συναλλαγές της Γερμανίας με τη Ρωσία στον τομέα της ενέργειας. Η επίμαχη απόφαση του Βερολίνου πρόκειται βέβαια να πλήξει την οικονομία της Ρωσίας, όπως προδίδει και η δήλωση του Ρώσου υπουργού Ενέργειας, Νικολάι Σουλγκίνοφ, ότι «το θέμα του φυσικού αερίου δεν πρέπει να πολιτικοποιείται».
Από το 2014 και την προσάρτηση της Κριμαίας, η οικονομία της Ρωσίας ζει, όμως, έτσι κι αλλιώς σε ένα καθεστώς κυρώσεων, που την έχουν αναγκάσει σε ορισμένες κινήσεις αυτοπροστασίας. Ανάμεσά τους μια σειρά από οικονομικές συμφωνίες που βοηθούν τη Ρωσία να επιβιώσει, διατηρώντας όμως το καθεστώς του μικρότερου εταίρου, ενώ αποβαίνουν προς το συμφέρον της Κίνας. Την τελευταία διετία βλέποντας τις προσπάθειες της Ε.Ε. αφενός να διαφοροποιήσει τους προμηθευτές της σε φυσικό αέριο και αφετέρου να εγκαταλείψει τους υδρογονάνθρακες προς χάριν της καθαρής ενέργειας, η Ρωσία έχει στραφεί στην Κίνα, η οποία έχει εξελιχθεί στον μεγαλύτερο πελάτη της σε ό,τι αφορά το πετρέλαιο. Επιπλέον, προ ημερών η Gazprom υπέγραψε συμφωνία με την κινεζική CNPC, που προβλέπει την προσφορά ρωσικού φυσικού αερίου για χρονικό διάστημα 25 ετών.
Παράλληλα, πάντως, με ευνοϊκούς όρους για τα δικά της συμφέροντα η Κίνα έχει προσφέρει ένα είδος καταφυγίου στη Ρωσία, με τις κρατικές τράπεζές της να χορηγούν δάνεια σε ρωσικές οντότητες. Το AidData, το διεθνές εργαστήριο ερευνών του ιδρύματος William & Mary, υπολογίζει πως η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος αποδέκτης κινεζικών δανείων, καθώς από το 2000 έως το 2017 έχει λάβει κινεζικά δάνεια ύψους 151 δισ. δολαρίων. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται και ομόλογα συνολικού ύψους 86 δισ. δολαρίων που έχουν εκδώσει κρατικές τράπεζες της Κίνας και τα έχουν πουλήσει σε ιδιωτικές τράπεζες. Δεδομένου, άλλωστε, ότι τα τελευταία χρόνια κλιμακώνεται ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο Πεκίνο και την Ουάσιγκτον, η Κίνα έχει μειώσει την έκθεσή της στο δολάριο όπως ακριβώς και η Ρωσία. Οικονομικοί αναλυτές επισημαίνουν πως η μείωση αυτή διασφαλίζει έως έναν βαθμό τις εμπορικές σχέσεις των δύο χωρών. Ετσι το περασμένο έτος το διμερές εμπόριο έφτασε στο ρεκόρ των 140 δισ. δολαρίων.
Οι κυρώσεις
Αντικρούοντας την κριτική πως οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας είναι σχετικά ήπιες, ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν υποστήριξε μεν πως «ο αποκλεισμός από το Swift παραμένει πάντα στο τραπέζι», αλλά δεν απέφυγε να προδώσει την ανησυχία των Ευρωπαίων όταν παραδέχθηκε πως «αυτήν τη στιγμή δεν είναι αυτό που θα ήθελε η περισσότερη Ευρώπη».
Οι δεσμοί
Αποκαλυπτικός ως προς τους στενούς οικονομικούς δεσμούς Ε.Ε. και Ρωσίας ήταν ο Ρώσος υπουργός Ενέργειας, Νικολάι Σουλγκίνοφ, όταν αναφέρθηκε «στις ζημίες που συνεπάγεται για πολλές ευρωπαϊκές εταιρείες η απόφαση να “παγώσει” o Nord Stream 2», προσθέτοντας πως η Ρωσία «προχωράει με τη λογική ότι το θέμα του φυσικού αερίου δεν πρέπει να πολιτικοποιείται».
Οι συνέπειες
Αν και οι Ευρωπαίοι ηγέτες τόνισαν πως οι κυρώσεις θα «προκαλέσουν εκτεταμένες και βαρύτατες συνέπειες στη Ρωσία», ο πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου, Σαβιέ Μπετέλ, ήταν ένας από τους λίγους που παραδέχθηκαν πως «όλα αυτά τα μέτρα θα τα πληρώσουμε ακριβά και εμείς οι ίδιοι». Εσπευσε, όμως, να προσθέσει πως «η ειρήνη έχει τίμημα».
