Υπήρξε το «οικονομικό θαύμα» μιας κατεστραμμένης και διχοτομημένης χώρας, που αναγεννήθηκε μέσα από τα ερείπια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και γιγαντώθηκε στη μεγαλύτερη βιομηχανική δύναμη της Ευρώπης. Επί δεκαετίες και επί γενιές αποτέλεσε την ατμομηχανή της ευρωπαϊκής οικονομίας, αλλά και την κυρίαρχη δύναμη που επέβαλε σκληρή λιτότητα στην Ευρωζώνη κατά την κρίση χρέους επιδεικνύοντας σιδηρά πυγμή στις υπερχρεωμένες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, με προεξάρχουσα την Ελλάδα. Ηταν η χώρα του Κόνραντ Αντενάουερ, που μέσα στο βαθύτερο σκοτάδι του Ψυχρού Πολέμου επισκέφθηκε τη Μόσχα και εγκαινίασε εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στη Σοβιετική Ενωση και τις δυτικές οικονομίες. Και προπαντός ήταν η χώρα του Βίλι Μπραντ, που με την Ostpolitik άνοιξε τον δρόμο για την ενεργειακή τροφοδοσία της Ευρώπης με ρωσικούς υδρογονάνθρακες προσφέροντας στη Γηραιά Ηπειρο διαφυγή από το πετρελαϊκό εμπάργκο των αραβικών χωρών. Προσέφερε, όμως, έτσι και φθηνή ενέργεια στην οικονομία της και οι βιομηχανίες της εξελίχθηκαν στους κολοσσούς που δεν μπορεί να ανταγωνιστεί κανείς, τουλάχιστον εντός Ευρώπης. Ολα αυτά μέχρι το καλοκαίρι του 2021, οπότε ο Βλαντιμίρ Πούτιν άρχισε να μειώνει τη ροή του φυσικού αερίου προς την Ευρώπη οδηγώντας τις τιμές της ενέργειας στα ύψη και προκαλώντας αυτό που σύντομα εξελίχθηκε στη μεγαλύτερη ενεργειακή κρίση, μετά την πετρελαϊκή της δεκαετίας του 1970.
Η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομία μοιάζει να πληρώνει βαρύ τίμημα για το μακροχρόνιο ενεργειακό ειδύλλιό της με τη Ρωσία.
Μισό αιώνα αργότερα από τα αποφασιστικά ανοίγματα του Βερολίνου προς την τότε Σοβιετική Ενωση, η Γερμανία αιφνιδιάζεται γιατί έρχεται ένας απροσδόκητος λογαριασμός. Η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομία βρίσκεται στο επίκεντρο της ενεργειακής κρίσης και μοιάζει να πληρώνει το βαρύτερο τίμημα για το μακροχρόνιο ενεργειακό ειδύλλιό της με τη Ρωσία. Η ύφεση της έχει ήδη χτυπήσει την πόρτα, με την ίδια την κυβέρνηση να προβλέπει συρρίκνωση της οικονομίας της κατά 0,4% μέσα στο νέο έτος, ενώ την ίδια στιγμή κατηγορείται συχνά ως υπεύθυνη για την ακραία εξάρτηση της Ευρώπης από τη Μόσχα. Το ιλιγγιώδες κόστος της ενέργειας απειλεί να γονατίσει τις βιομηχανίες της και μαζί με αυτές το σύνολο της οικονομίας της. Και οι βιομηχανίες της, που εδώ και πολλούς μήνες προσπαθούν να μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας, πολύ συχνά δεν έχουν άλλη λύση από τη μείωση της παραγωγής τους. Μοιραία αρχίζουν να την εγκαταλείπουν, όπως προδίδει η πρόσφατη ανακοίνωση του γίγαντα των χημικών, της BASF, ότι θα περιορίσει όσο μπορεί τις δραστηριότητές της εντός Γερμανίας και θα στραφεί στις ΗΠΑ, όπου το κόστος της ενέργειας είναι μικρότερο.
Και την ίδια στιγμή το Βερολίνο κινδυνεύει να επαναλάβει το ίδιο λάθος, ενδίδοντας τώρα στις διαθέσεις της Κίνας, καθώς εκχωρεί στρατηγικής σημασίας υποδομές στη δεύτερη οικονομία του κόσμου, που έχει προ πολλού διεισδύσει στη γερμανική τεχνολογία. Κινδυνεύει δηλαδή να ανοίξει ξανά την πόρτα σε νέες «μονομερείς εξαρτήσεις», όπως άφησε να εννοηθεί ο ομοσπονδιακός πρόεδρος, Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαϊερ, όταν σχολίασε τη συναίνεση του Βερολίνου στην πώληση μεριδίου από τον λιμένα του Αμβούργου στον κινεζικό κολοσσό Cosco.
Κίνδυνος αποβιομηχάνισης απειλεί την οικονομία
Εν μέσω ενεργειακής κρίσης, το Βερολίνο έχει κατορθώσει να ενσπείρει για μια ακόμη φορά αντιπάθεια και εκνευρισμό στους Ευρωπαίους εταίρους του με το πακέτο των 200 δισ. ευρώ που ανακοίνωσε τον Σεπτέμβριο ο καγκελάριος Ολαφ Σολτς για τη στήριξη των γερμανικών επιχειρήσεων και νοικοκυριών. Εδωσε την αίσθηση ενός νέου «Deutschland Uber Alles», καθώς η κίνησή της ερμηνεύθηκε από τους εταίρους της ως προσφυγή της Γερμανίας στην οικονομική της ισχύ και απροκάλυπτη αδιαφορία για τις άλλες χώρες της Ε.Ε., ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η αναζήτηση κοινής ευρωπαϊκής αντιμετώπισης της κρίσης. Τότε, Ευρωπαίος αξιωματούχος έφτασε στο σημείο να εκφραστεί με ασυνήθιστη απρέπεια, δηλώνοντας πως «η Γερμανία σήκωσε το μεσαίο δάχτυλο και το έδειξε στους εταίρους της».
Την ίδια στιγμή, όμως, η Καρλέτα Χέιντζ, διευθύνουσα σύμβουλος της βιομηχανίας υαλικών Heinz-Glas της Βαυαρίας, περιέγραψε το μέγεθος του προβλήματος και μια αλήθεια για τη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομία: «Η κυβέρνηση θα κάνει τα πάντα για να κρατήσει τη βιομηχανία της Γερμανίας ζωντανή γιατί χωρίς τη βιομηχανία η χώρα μας δεν αξίζει τίποτε».
Προτού ακόμη εισβάλει η Ρωσία στην Ουκρανία και εκτοξευθούν οι τιμές του φυσικού αερίου, η Ενωση Γερμανικών Βιομηχανιών (BDI) κατέστησε σαφές πόσα διακυβεύονται στη Γερμανία από την ενεργειακή κρίση, όταν προειδοποίησε αγωνιωδώς την κυβέρνηση του Ολαφ Σολτς ότι «οι διαρκώς αυξανόμενες τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας και του φυσικού αερίου απειλούν να συνθλίψουν την οικονομία». Και βέβαια ζητούσε άμεση πολιτική παρέμβαση. Ηδη από τότε, λίγες ημέρες πριν από την εισβολή στην Ουκρανία, έρευνα της BDI διαπίστωνε πως 23% των γερμανικών επιχειρήσεων θεωρούσαν ότι απειλείται η ύπαρξή τους από τις υψηλές τιμές της ενέργειας. Αλλη έρευνα που δημοσίευσε και πάλι η BDI το καλοκαίρι, φέρει ποσοστά της τάξης του 25% των γερμανικών επιχειρήσεων, συγκεκριμένα μία στις τέσσερις από τις λεγόμενες Mittelstand εταιρείες, να εξετάζουν τη μεταφορά της παραγωγής τους στο εξωτερικό. Πρόκειται για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που αποτελούν τον κορμό της γερμανικής οικονομίας.
Οσον αφορά την BASF, έχει εξηγήσει πως αιτία της απόφασής της να περιορίσει τις δραστηριότητές της εντός Γερμανίας είναι ότι στο διάστημα από τον Ιανουάριο μέχρι τον Σεπτέμβριο αναγκάστηκε να καταβάλει 2,2 δισ. ευρώ περισσότερα σε σύγκριση με το περασμένο έτος για την πληρωμή του φυσικού αερίου. Σημειωτέον, όμως, ότι η BASF έχει χαρακτηριστεί «συστημικής σημασίας», που σημαίνει ότι δεν πρόκειται να διακοπεί η ηλεκτροδότησή της προς χάριν της προσφοράς στο κοινό. Την ίδια στιγμή, όμως, στατιστικά στοιχεία της κυβέρνησης που δόθηκαν προ ημερών στη δημοσιότητα, φέρουν την παραγωγή των βιομηχανιών εντάσεως ενέργειας να έχει μειωθεί κατά 10% από τις αρχές του έτους. Και είναι ο κλάδος που προσφέρει το 23% των βιομηχανικών θέσεων εργασίας στη χώρα.
Συναγερμός για την ενέργεια, κατεβαίνουν θερμοστάτες, σκέψεις για capital controls
Η Γερμανία παραμένει αδιαμφισβήτητα ισχυρή βιομηχανική δύναμη, αλλά η πίεση που υφίσταται στην παρούσα συγκυρία είναι σίγουρα μεγάλη και κάποιες φορές ίσως αβάσταχτη για ένα τμήμα του πληθυσμού της. Τη στιγμή που συντασσόταν το παρόν, διέρρεε στα διεθνή ΜΜΕ η σύσταση του Κλάους Μίλερ, προέδρου του γερμανικού δικτύου φυσικού αερίου BNetzA, προς τους πολίτες της χώρας και προς τις επιχειρήσεις της, όχι απλώς να κατεβάσουν τον θερμοστάτη, όπως εύλογα θα περίμενε κανείς, αλλά γενικώς να ανάβουν λιγότερο τη θέρμανση και να σκεφτούν σοβαρότερα ποια δωμάτια είναι πραγματικά ανάγκη να ζεσταίνονται. Οπως τόνισε ο εν λόγω αξιωματούχος, για να αναπληρωθεί το αέριο της Ρωσίας, η κατανάλωση στη χώρα πρέπει να μειωθεί κατά τουλάχιστον 20%, αλλά τις τελευταίες ημέρες που η θερμοκρασία άρχισε να υποχωρεί σημαντικά, η κατανάλωση ήταν κάπως αυξημένη. Εχει προηγηθεί η πολύ λιγότερο διακριτική σύσταση από πλευράς του πάλαι ποτέ υπουργού Οικονομικών και γνώριμου στους Ελληνες για την αμετροέπειά του, Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, που από τον Οκτώβριο έχει συμβουλέψει τους Γερμανούς να φορέσουν δεύτερο πουλόβερ μέσα στο σπίτι για να μην κρυώνουν και να σταματήσουν να γκρινιάζουν.
Είναι αρκετός καιρός που στη Γερμανία επικρατεί συναγερμός, παράλληλα με τις συντονισμένες προσπάθειες για εξοικονόμηση ενέργειας ενόψει του χειμώνα. Επιχειρήσεις, τράπεζες, φορείς και απλοί πολίτες προετοιμάζονται για ένα ενδεχόμενο blackout και εξετάζουν μέτρα που υπό άλλες συνθήκες θα θύμιζαν συνθήκες πολέμου. Προ ημερών έγινε γνωστό πως η κεντρική τράπεζα της χώρας, η Bundesbank, σκέπτεται να επιβάλει capital controls στην περίπτωση ενός blackout ώστε να περιορίσει τις αναλήψεις. Παράλληλα συγκεντρώνει και πρόσθετα κεφάλαια πολλών δισ. ευρώ σε μετρητά για να ανταποκριθεί στα αιτήματα για αναλήψεις όταν δεν θα λειτουργούν οι ηλεκτρονικές πληρωμές, κάρτες και ψηφιακά μέσα λόγω διακοπής στην ηλεκτροδότηση. Οι γερμανικές αρχές προειδοποίησαν προ ημερών τις τράπεζες ότι δεν είναι επαρκώς προετοιμασμένες για παρατεταμέ-
νες διακοπές στην ηλεκτροδότηση.
Οι αρχές μελετούν, άλλωστε, τα κενά στο σύστημα προτεραιοτήτων που έχουν θέσει σε εφαρμογή για την περίπτωση ανεπάρκειας ενέργειας και προσπαθούν να βρουν εγκαίρως λύσεις για να τα αντιμετωπίσουν. Το εν λόγω σύστημα δίνει προτεραιότητα στη θέρμανση των νοικοκυριών και των νοσοκομείων και γενικότερα στις υποδομές υγείας, ενώ από τις βιομηχανίες μόνο σε όσες κρίνει ζωτικής σημασίας για την επιβίωση της κοινωνίας και σε όσες θεωρούνται στρατηγικής σημασίας και ασφάλειας, όπως για παράδειγμα οι τηλεπικοινωνίες. Στη σχετική νομοθεσία δεν εμπίπτουν, όμως, οι εταιρείες που μεταφέρουν χρήματα από την κεντρική τράπεζα στα ταμεία των τραπεζών, που σημαίνει ότι σε μια κρίσιμη στιγμή παρατεταμένου blackout μπορεί να υπάρξει πρόβλημα. Σε ό,τι αφορά τους ίδιους τους Γερμανούς, συγκεντρώνουν ό,τι μπορεί να τους ζεστάνει χωρίς τη βοήθεια του φυσικού αερίου. Αγοράζουν σόμπες, κουβέρτες και παπλώματα, έως και θερμοφόρες και γενικότερα δίνουν την εντύπωση πως ετοιμάζονται για εμπόλεμη κατάσταση. Ισως κάποιοι πολίτες από τις θερμότερες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου με τους ηπιότερους χειμώνες να θεωρήσουν πως είναι η σειρά τους να ευχηθούν στους Γερμανούς, κουράγιο.
Εξαρτήσεις
Δηλώνοντας επιφυλακτικός για την απόφαση του Βερολίνου να πουλήσει μερίδιο του λιμένα του Αμβούργου στην Cosco, ο πρόεδρος της Γερμανίας, Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάγερ, αναφέρθηκε εμμέσως και στη γερμανική εξάρτηση απαό τη Ρωσία, λέγοντας πως «πρέπει να πάρουμε το μάθημά μας και να μειώσουμε όπου είναι δυνατόν τις μονόπλευρες εξαρτήσεις».
Τα προβλήματα
Καυτηριάζοντας ετερόκλητα προβλήματα της Γερμανίας, η διευθύντρια του Κέντρου ΗΠΑ και Ευρώπης στο Ιδρυμα Brookings, Κονστάντζε Στελζενμίλερ, τόνισε πως η Γερμανία «ανέθεσε την ασφάλειά της στις ΗΠΑ, την ανάπτυξή της στην Κίνα μέσω των εξαγωγών της και τις ενεργειακές της ανάγκες στη Ρωσία».
Ο φόβος
Βλέποντας την εντεινόμενη τάση των γερμανικών βιομηχανιών να μεταφερθούν σε χώρες με μικρότερο ενεργειακό κόστος και κατά κύριον λόγο στις ΗΠΑ, ο αναλυτής της Deutsche Bank, Ερικ Χόιμαν, προέβλεψε πως «αν σε 10 χρόνια επανεξετάσουμε τη σημερινή ενεργειακή κρίση, θα διαπιστώσουμε ενδεχομένως πως ήταν η αφετηρία μιας επιταχυνόμενης αποβιομηχάνισης της Γερμανίας».
